Dr inż. Alina Rachwał, Poznań

BIOLOGICZNA WARTOŚĆ BIAŁKA PASZ I ODPOWIEDNIE ZBILANSOWANIE EGZOGENNYCH AMINOKWASÓW.

Badania nad przemianą białek w organizmie umożliwiły opracowanie szeregu wskaźników oceny ich wartości. Podstawowym kryterium oceny jest wartość biologiczna, czyli procent zatrzymanego przez organizm azotu pobranego z pokarmu. Obecnie pojęcie wartości biologicznej rozpatrywane jest bardziej wszechstronnie, gdyż z jednej strony analizuje się stopień, w jakim białko teoretycznie pokrywa zapotrzebowanie organizmu, z drugiej – w jakim stopniu białko to zostanie rzeczywiście przez organizm wykorzystane.
Teoretycznym wykładnikiem wartości biologicznej białek jest obecność w nich 12 aminokwasów egzogennych: lizyny, metioniny, tryptofanu, fenyloalaniny, treoniny, leucyny, izoleucyny, argininy oraz dwóch egzogennych – tylko w przypadku drobiu: glicyny i kwasu glutaminowego.
Niektóre aminokwasy niezbędne stanowią w miarę potrzeby produkt wyjściowy do syntezy aminokwasów półniezbędnych, do których zalicza się cystynę i tyrozynę. Aminokwasy te są również konieczne dla organizmu i w przypadku ich braku w paszy, mogą powstawać odpowiednio z metioniny i fenyloalaniny. Zwiększając udział metioniny i fenyloalaniny w diecie można pokryć niedobór cystyny i tyrozyny. Wysoką wartość aminokwasową mają śruty poekstrakcyjne oraz nasiona roślin strączkowych. Bardzo dobra jest toastowana śruta sojowa, natomiast śruta arachidowa często bywa skażona aflatoksynami. W roślinach strączkowych występuje wiele substancji toksycznych oraz utrudniających trawienie i przyswajanie białek. Wymaga to często usuwania i unieczynniania ich, zanim zostaną podane ptakom.
W sojowej śrucie poekstrakcyjnej i większości pasz białkowych pochodzenia roślinnego aminokwasem znajdującym się w niewystarczającej ilości jest metionina. Białko młodej paszy zielonej wykazuje niewielki poziom metioniny, a stosunkowo duży lizyny. Zboża nie są paszami wysokobiałkowymi, ale ze względu na ich duży udział w mieszankach paszowych dla drobiu, nie można ich pominąć. Wartość aminokwasowa zbóż nie jest jednolita, co przedstawiono w tabeli 1. Białko zbóż zawiera mało lizyny. Najbogatszym w aminokwasy zbożem jest pszenżyto, które znacznie przewyższa pod tym względem oba wyjściowe gatunki. Białko żyta ma niską wartość biologiczną oraz zawiera szkodliwe substancje. To zboże powinno się eliminować z mieszanek dla drobiu, zwłaszcza rosnącego i hodowlanego. Stosunkowo mało aminokwasów wprowadzają do diety kukurydza i sorgo. Kukurydza stanowi zboże dostarczające przede wszystkim energii, gdyż cechuje ją bardzo mały poziom włókna. Sorgo, podobnie jak żyto, zawiera szkodliwe, nierzadko toksyczne substancje.


W produkowanych mieszankach występują często niedobory metioniny, tryptofanu, argininy i lizyny. Toteż hodowca, któremu zależy na dobrych przyrostach młodych ptaków i wysokiej produkcji pełnowartościowych biologicznie jaj, po stwierdzeniu, że mieszanka składa się przeważnie z części roślinnych powinien wzbogacić ją, w miarę swoich możliwości, dodając pasze zawierające biologicznie wartościowe białko.
Przy źle zbilansowanej ilości aminokwasów masa jaja może być, nawet o 6% niższa, dlatego przy bilansowaniu wartości odżywczej mieszanek paszowych odchodzi się od ustalania poziomu białka ogólnego, a zastępuje zbilansowaniem zawartości poszczególnych aminokwasów. Pozwala to czasami na obniżenie ogólnej ilości białka w diecie przy utrzymaniu jego pełnej wartości biologicznej. W tabeli 2. podano przykład wpływu złego zbilansowania dwóch podstawowych aminokwasów na wysokość produkcji i jakość jaj.


Najwłaściwszym sposobem wzbogacania aminokwasami paszy jest ich dodatek podczas przygotowywania mieszanek. Znajomość zestawu aminokwasów znajdujących się w danej paszy pozwoli właściwie ułożyć dawkę pokarmową. Badania wykazały, że nadmiar aminokwasów obniża ogólne ich wykorzystanie, tak więc ich dodatek do dawki pokarmowej wskazany jest jedynie w wypadkach koniecznych, udowodnionych przy pomocy praktycznych doświadczeń. Stosunkowo nowym i ważnym kierunkiem badań żywienia aminokwasowego zwierząt stanowił problem zwiększenia efektywności uzyskania dawek pokarmowych składających się wyłącznie z ziarna zbóż przez dodawanie aminokwasów syntetycznych i innych biologicznie aktywnych składników. Efektywność dodatków aminokwasowych oceniana na podstawie wskaźników wydajności ptaków i zużycia paszy na jednostkę produkcji, bilansu azotu oraz ilości i jakości uzyskiwanego produktu. Największy efekt odnotowano, dodając aminokwasy do mieszanek pełnoporcjowych ze zmniejszoną (o 50% i więcej) ilością pasz pochodzenia zwierzęcego lub białka w ogóle (o 12,7 – 20,0%) Jednakże wzbogacenie aminokwasami (0,5% L-lizyny i 0,25% DL-metioniny) mieszanek o bardzo małym udziale białka (11,3%) okazało się dla drobiu nieskuteczne. W badaniach nad wychowem młodzieży żywionej niskobiałkowymi paszami przyrosty były 2-3-krotnie niższe w porównaniu do grup ptaków otrzymujących mieszankę standardową o zawartości 20,5% białka.
Ilość białka surowego w ciele kogutków w ciągu 12 tygodni ich życia prawie nie uległa zmianie. Poziom lizyny wraz z wiekiem kurcząt wzrastał, argininy i glikokolu zmniejszał się, a pozostałych aminokwasów zmieniał się nieznacznie. Zmniejszenie zawartości glikokolu wynikało z obniżenia się udziału procentowego kości i chrząstek w okresie wzrostu ptaków.
Podstawą do obliczania ilościowego zapotrzebowania ptaka na białko stały się wyniki badań nad fizjologiczną rolą poszczególnych aminokwasów egzogennych w organizmie i właśnie dlatego nie wolno zapotrzebowania białkowego rozpatrywać tylko sumarycznie.Każdy organizm w zależności od wieku i kierunku użytkowania wymaga swoiście optymalnego poziomu pełnowartościowego białka w diecie, Jeżeli zapotrzebowanie ptaka na aminokwasy zostanie zaspokojone przy ilości wyższej niż optymalna, wzrasta udział azotu w aminokwasach endogennych i w związkach niebiałkowych. Azot ten zostanie bezproduktywnie wydalony przez organizm, obciążając dodatkowo procesami przemiany wątrobę i nerki, co w skrajnych przypadkach doprowadza do schorzeń tych organów.
W piśmiennictwie fachowym można znaleźć przypadki, w których zastosowanie dodatku lizyny lub metioniny powodowało obniżenie wartości paszowej mieszanki i pogorszenie efektów produkcyjnych u drobili w wyniku wystąpienia dysproporcji w składzie aminokwasowym dawki oraz antagonistycznego oddziaływania aminokwasu będącego w nadmiarze na metabolizm pozostałych aminokwasów. Dla przykładu – nadmiar lizyny może powodować u kurcząt objawy niedoboru argininy. Aminokwasy podawane w ilościach nadmiernych wykazują toksyczny wpływ na organizm kur.
Przyczyną wystąpienia niedoboru aminokwasów u kurcząt i niosek jest jednostronne żywienie lub skarmianie nieracjonalne zestawionych dawek paszowych.
Podstawowy składnik mieszanek dla drobiu stanowi ziarno wykazujące niedobór lizyny i w mniejszym stopniu – aminokwasów siarkowych. Śruty poekstrakcyjne, nasiona roślin strączkowych i drożdże zawierają niewystarczające ilości aminokwasów siarkowych, są natomiast zasobne: w lizynę. Niedobór tryptofanu występuje głównie w ziarnie kukurydzy i nasionach strączkowych.
Praktyczne dawki pokarmowe dla drobiu mogą najczęściej wykazywać niedobór lizyny i aminokwasów siarkowych, rzadziej tryptofanu. U kurcząt może wystąpić również niedobór argininy i glicyny.
Niedobór poszczególnych aminokwasów w dawce paszowej powoduje zazwyczaj wystąpienie ogólnego niedoboru białka w organizmie i objawów patologicznych z nim związanych, a głównie atrofii (zaniku) narządów wewnętrznych i mięśni (wskutek wyczerpania rezerw białkowych) oraz zwyrodnienia tłuszczowego wątroby. Obserwuje się wówczas zahamowanie wzrostu kurcząt lub spadek masy ciała niosek oraz zmniejszenie nieśności, obniżenie zdolności rozrodczych i anemię. Objawom tym towarzyszy brak apetytu i ogólne wyczerpanie ptaków oraz wzrost zapotrzebowania na witaminy, przede wszystkim niacynę, cholinę i witaminę A, co wiąże się z możliwością wystąpienia awitaminozy. W wyniku niedoboru aminokwasów siarkowych (metionina, cystyna) stwierdzono ponadto zahamowanie wzrostu piór u kurcząt, a także spadek wylęgowości jaj.
Dla oceny stopnia zapotrzebowania kur niosek na aminokwasy należy stosować metodę kompleksową, uwzględniającą typ ptaka, jego przeznaczenie, poziom produkcji nieśnej, skład mieszanki, warunki środowiskowe itp. Pozwała to na znacznie lepsze poznanie szeregu czynników oraz ich wzajemnej interakcji w procesie trawienia białka i przyswajania aminokwasów.
Bardzo ważny jest skład podawanej paszy. Potrzeby pokarmowe kur typu nieśnego w okresie nieśności zaspokoi pasza, w której zawartość aminokwasów uzależniona jest od poziomu białka ogólnego i energii metabolicznej (Tab. 3).


Modyfikując jakość dawki żywieniowej, np. stosując w niej białka, można oczekiwać ograniczenia tempa wzrostu kurcząt mięsnych, co pozwoli na zmniejszenie masy ciała w okresie rozpoczynania nieśności. Jednak nie zawsze uzyskuje się oczekiwane rezultaty bowiem nie wszystkie stada mają identyczne zapotrzebowanie na składniki odżywcze, np. reakcja kurek na zmniejszenie w diecie ilości metioniny o 25% bywa różna. Ptaki mające genetycznie uwarunkowane mniejsze zapotrzebowanie na ten aminokwas, nawet po zredukowaniu jego poziomu nie osiągają niższej masy ciała niż te, które potrzebują w dawce więcej metioniny.