mgr inż. Sara Dzik
dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz

Grzyby pleśniowe są czynnikiem biologicznym stanowiącym poważne zagrożenie zdrowia ludzi oraz zwierząt poprzez działanie alergizujące, toksyczne oraz zakaźne. Ekspozycja na drobnoustroje patogenne może prowadzić do wielu schorzeń ptaków. Występowanie grzybów pleśniowych w chowie kurcząt brojlerów coraz częściej jest sygnalizowane przez producentów drobiu, którzy najczęściej wskazują na wątpliwą jakość surowców i mieszanek paszowych. Jednak za inne przyczyny występowania grzybów pleśniowych na fermach drobiu podaje się: wadliwą wentylację, nieskuteczną metodę dezynfekcji, a także niewłaściwą jakość ściółki.

Powietrze źródłem mikroflory patogennej

Jak wynika z badań nad mikroflorą powietrza w budynkach dla różnych gatunków zwierząt gospodarskich, to w pomieszczeniach dla drobiu oraz trzody chlewnej znajduje się największa ilość drobnoustrojów. Sprzyja temu wysoka temperatura i wilgotność oraz znaczne zapylenie pomieszczeń. Oprócz wyżej wymienionych czynników istotny wpływ ma również sezon odchowu oraz obsada zwierząt na jednostce powierzchni. Wahania dotyczące składu jakościowego oraz ilościowego mikroflory powietrza w kurnikach są spowodowane warunkami środowiskowym (temperatura, wilgotność względna powietrza, ruch powietrza).

Powietrze stanowi ośrodek, w którym drobnoustroje chorobotwórcze mogą się znajdować. Jest ono miejscem ich okresowego przebywania i umożliwiającym przemieszczanie się. Grzyby do powietrza dostają się z gleby, wody, odpadów, innych zwierząt czy z powierzchni roślin wraz z ruchem powietrza, a także w wyniku kichania czy kaszlu pracowników ferm. Jak wspomniano, powietrze jest tylko przejściowym ośrodkiem bytowania grzybów, co wynika z kilku czynników ograniczających:

• brak wystarczającej ilości składników pokarmowych,
• częsty deficyt wody (grożący wyschnięciem),
• promieniowanie słoneczne.

Jakość ściółki a rozwój flory grzybiczej

W chowie kurcząt brojlerów duże znaczenie ma także ściółka, w której mikroorganizmy bytują i namnażają się, a następnie przenikają do powietrza. Często dochodzi także do takich sytuacji, że niektóre drobnoustroje uaktywniają się przy odpowiednim odczynie (pH) środowiska. Natomiast w niesprzyjających warunkach mogą ginąć lub nie rozwijać się. Środowisko kwaśne (odczyn pH<7) nie sprzyja rozwojowi drobnoustrojów patogennych, które najczęściej są przyczyną zakażeń, a w konsekwencji chorób zwierząt (stanowi to znaczny problem sanitarno-epidemiologiczny, higieniczny, zdrowotny oraz ekonomiczny).

Jeżeli parametry ściółki są prawidłowe, wówczas obecność grzybów nie wywołuje zmian patologicznych oraz nie sprzyja powstawaniu chorób u drobiu. W związku z tym, aby zapobiec nadmiernemu rozwojowi flory grzybiczej, właściciele ferm powinni zwracać uwagę na to, by zapewnić odpowiednią wentylację w budynku, właściwą wilgotność powietrza oraz odpowiednie zagęszczenie ptaków na jednostce powierzchni. Czynnikami, które dodatkowo sprzyjają wystąpieniu grzybicy drobiu jest niewystarczająca suplementacja witamin (zwłaszcza witaminą A) oraz długotrwała antybiotykoterapia.

Oprócz powietrza i ściółki, patogeny mogą bytować także w wodzie i w paszy. Mikrobiologiczne zanieczyszczenia pasz najczęściej są efektem użycia komponentów o nieodpowiedniej jakości, niehigienicznej produkcji, niewłaściwego przechowywania paszy oraz złych warunków podczas transportu.

Grzyby pleśniowe jako czynnik chorobotwórczy

Grzyby, są to organizmy jedno- lub wielokomórkowe. Dzięki temu, że wytwarzają enzymy trawienne, które wydzielane są na zewnątrz grzybni, możliwe jest pobieranie substancji organicznych otoczenia (trawienie materii organicznej). Jeżeli dojdzie do zachorowań z powodu grzybów, wówczas duże znaczenie ma stopień uszkodzenia tkanek kurcząt, a także toksyczność grzybów.
Grzyby pleśniowe występujące na produkcyjnych fermach drobiu można podzielić na dwie grupy: sprężniaki (Mucor i Rhizopus) oraz workowce (Aspergillus, Penicillum, Alternaria, Fusarium, Cladosporium). Z kolei najczęściej występującą chorobą grzybiczą w chowie kurcząt brojlerów jest aspergiloza. Aspergillus spp. jest to również grzyb pleśniowy odpowiedzialny za mikotoksykozy.

W chowie kurcząt brojlerów często dochodzi do zachorowań i upadków z powodu grzybów pleśniowych. Zmiany chorobotwórcze zazwyczaj dotyczą zakażenia grzybiczego układu oddechowego (wywołane przez  Aspergillus sp.). Choroby grzybicze układu oddechowego u drobiu wynikają ze specyficznej budowy tego układu. Znajdujące się u ptaków w układzie oddechowym worki powietrzne o dużej pojemności są dobrym środowiskiem dla rozwoju grzybów. Dodatkowo, występowanie grzybic u ptaków jest związane z immunosupresją. Za czynniki osłabiające odporność kurcząt uznaje się: stres, złe warunki utrzymania, niewłaściwe żywienie. Kluczowe znaczenie ma również długotrwałe stosowanie antybiotyków i steroidów. Znacznie rzadziej ptaki chorują na grzybicę skóry.

Aspergiloza u drobiu

Aspergiloza jest infekcją wywoływaną przez grzyby z rodzaju Aspergillus. Grzyb ten popularnie występuje na całym świecie i we właściwych warunkach może być silnie toksyczny. U kurcząt brojlerów najczęstszym powodem zachorowań jest Aspergillus fumigatus. Znacznie rzadziej dochodzi do zachorowań spowodowanych poprzez: A. terreus, A. glaucus, A. nidulans, A. niger, A. amstelodami i A. nigrescens.
Aspergillus spp. jest najbardziej niebezpieczny dla młodych ptaków. Największą wrażliwość wykazują pisklęta. Do zakażenia grzybami może dojść poprzez układ oddechowy, ale także per os (przez układ pokarmowy). Źródłem zakażenia może być spleśniała pasza oraz zanieczyszczona zarodnikami grzyba ściółka. W związku z tym, aspergiloza pojawia się, kiedy podczas chowu kurcząt dochodzi pleśnienia materiałów ściółkowych. Również, gdy niesprawny jest system wentylacji oraz dochodzi do niedoborów żywieniowych (szczególnie niedostatek witaminy A) i długotrwałej antybiotykoterapii. Aspergiloza może być także następstwem zakażenia drobiu wirusami: choroby Marek’a, choroby Gumboro, anemii zakaźnej i reowirusami. Jak podają badacze, bardzo często dochodzi także do porażenia jaj wylęgowych grzybem z rodzaju Aspergillus. Sprzyja temu niewłaściwa higiena pozyskiwania jaj wylęgowych czy wylęganie jaj niezdezynfekowanych.
Okres inkubacji wynosi od 1 do 10 dni i uzależniony jest od gatunku grzyba, dróg zakażenia czy wieku ptaków. Wyróżnia się dwie postaci aspergilozy:

• ostrą, która najczęściej dotyka młode kurczęta; cechuje się wysoką zachorowalnością oraz śmiertelnością (nawet 80% stada); pisklęta skupiają się wokół źródeł ciepła; pojawia się apatia; występuje szereg objawów ze strony układu oddechowego (przyspieszone oddychanie z otwartym dziobem, duszność, rzężenie, zapalenie worków powietrznych); obrzęk spojówki i rogówki oka; ślepota; obserwuje się charakterystyczny skręt głowy i szyi; wyraźny spadek apetytu; biegunka; zaburzenia ruchowe ze strony centralnego układu nerwowego; w postaci skórnej pojawiają się nieregularne, rozległe strupy, które pojawiają się w okolicy grzbietu; wypadanie piór; śmierć poprzedzona jest drgawkami;
• przewlekłą – dotyka starsze ptaki, a objawy zależne są od ich kondycji oraz ilości zarodników w środowisku; upadki zdarzają się sporadycznie; występujące objawy najczęściej dotyczą układu oddechowego; kurczęta stoją z otwartym dziobem; obserwuje się ogólne osłabienie organizmu.

Mikotoksykozy

Mikotoksykozy są to ostre lub przewlekłe zatrucia organizmu spowodowane przez toksyczne metabolity niektórych gatunków grzybów pleśniowych – mikotoksyny. Zatrucie może prowadzić do występowania wielu zachorowań, a w skrajnych przypadkach nawet do śmierci. Grzyby pleśniowe są wszechobecne. W związku z tym kontakt zwierząt z ich toksynami jest bardzo częsty. Wynika to chociażby z tego, że znajdują się w powietrzu i wchodzą w skład bioareozolu. Dodatkowo, poszczególne szczepy grzybów mogą wytwarzać więcej niż jedną mikotoksynę. Wówczas zatrucia są znacznie groźniejsze. W chowie kurcząt brojlerów najczęściej występują następujące mikotoksyny: aflatoksyny, ochratoksyny, trichoteceny (Tab. 1).

Tabela 1. Mikotoksykozy w chowie kurcząt brojlerów (źródło: opracowanie własne)

Zapobieganie

Jeżeli w stadzie pojawiają się zachorowania spowodowane obecnością zarodników grzyba pleśniowego, to w pierwszej kolejności należy (w miarę możliwości) ograniczyć bądź też całkowicie wyeliminować źródło zarodników grzyba (dezynfekcja). W związku z tym, aby zapobiegać występowaniu aspergilozy i mikotoksykozy należy zapewnić w budynku inwentarskim właściwe warunki higieniczne (zarówno podczas odchowu, jak i w okresie produkcyjnym). Jest to szczególnie istotne zwłaszcza przy utrzymaniu ściołowym. Kiedy ściółka porażona jest grzybem pleśniowym, należy ją jak najszybciej usunąć i położyć nowy materiał. W lżejszych przypadkach można wyleczyć kurczęta poprzez stosowanie środków farmakologicznych. Jednak jeśli ptaki są wyniszczone, zmiany chorobotwórcze ze strony układu oddechowego są bardzo wyraźne, dochodzi do uszkodzenia worków powietrznych, to niejednokrotnie nie nadają się do leczenia.

Podsumowanie

Grzyby pleśniowe są szczególnie niebezpieczne w chowie kurcząt, gdyż mogą produkować mikotoksyny. W związku z tym, w celu zapobieżenia zachorowaniom kurcząt należy zadbać o stan sanitarno-higieniczny kurników (rodzaj podłoża, warunki utrzymania zwierząt – optymalna temperatura powietrza i wilgotność względna powietrza) oraz o podawanie ptakom paszy o odpowiedniej jakości. Jest to niezwykle ważne, ponieważ wg niektórych badań, wtórne metabolity grzybów pleśniowych mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie także dla zdrowia człowieka (działanie kancerogenne, mutagenne, teratogenne) np. w wyniku spożycia zainfekowanego pokarmu. Mikotoksyny są trudne do usunięcia i często wykazują oporność na procesy takie jak gotowanie czy pieczenie.

.