Stres jest definiowany jako swoista reakcja organizmu na bodźce zarówno fizyczne jak i psychiczne. Ptaki mogą ulegać stresowi na skutek obecności czynników fizycznych, takich jak np. hałas lub temperatura, czynników psychicznych, związanych ze zbyt dużym zagęszczeniem osobników w pomieszczeniu inwentarskim oraz w niektórych przypadkach jak podają autorzy na skutek czynników chemicznych, wywołanych np. zanieczyszczeniem środowiska. Każdy z ww. czynników stresogennych powoduje zakłócenie stanu równowagi organizmu – homeostazy poprzez reakcję układu nerwowego oraz układu hormonalnego. Z uwagi na fakt, że głównymi sytuacjami, w wyniku których ptaki ulegają stresowi są sytuacje wynikające z konieczności przystosowania się, adaptacji do nowych warunków środowiskowych można stwierdzić, ze jednym z podstawowych czynników stresogennych jakim ulegają ptaki jest stres związany z temperaturą – stres cieplny.
Ptaki należą do zwierząt stałocieplnych o temperaturze ciała wahającej się w przedziale 40-42,8oC, za utrzymanie takiej temperatury odpowiada szereg mechanizmów termoregulacji, jakiekolwiek zaburzenia temperatury panującej wewnątrz budynku skutkują zakłóceniem homeostazy i uruchomieniem mechanizmów obronnych. W zależności od wieku ptaki różnie radzą sobie zarówno ze zbyt niskimi jak i zbyt wysokimi temperaturami. Ptaki młode, których organizm nie zdążył wykształcić odpowiednich metod radzenia sobie ze zmiennymi warunkami termicznymi radzą sobie gorzej aniżeli osobniki starsze.
Stres cieplny związany ze zbyt dużą temperaturą może pojawić się w sytuacjach takich jak np. transport w nieodpowiednich dla ptaków warunkach lub podczas gorących, bezwietrznych dni w pomieszczeniach inwentarskich o zbyt dużej obsadzie stada. Stres powodują również takie czynniki jak zbyt duża wilgotność względna w pomieszczeniu i niewłaściwa wentylacja. Objawy stresu pojawiają się w momencie przekroczenia temperatury optymalnej, po przekroczeniu której ptaki nie są już w stanie regulować temperatury wewnętrznej, która wzrasta wraz ze wzrostem temperatury otoczenia. Stres cieplny ma więc związek z zaburzeniem termoregulacji pomiędzy ciepłem wytworzonym przez ptaki a tym oddanym do otoczenia na drodze konwekcji,
promieniowania, przewodzenia czy w mniejszym stopniu poprzez parowanie z powierzchni skóry.
Dla drobiu znacznie gorsze do tolerancji są sytuacje, kiedy wysoka temperatura utrzymuje się przez dłuższy okres czasu aniżeli te, w których temperatura zmienia się kilkukrotnie w porównywalnym okresie czasu. Najczęściej wskazuje się na dwie fazy powiązane z występowaniem stresu cieplnego. Jedna z nich dotyczy sytuacji, w której wysoka temperatura utrzymuje się w okresie jedynie 2-3 dni i osiąga wysokość ok. 35oC, jest to tak zwana faza ostra stresu cieplnego. Druga, nazywana fazą chroniczną związana jest z dłuższym oddziaływaniem wysokiej temperatury na organizm ptaka. Takie dłuższe, niekorzystne oddziaływanie wysokiej temperatury prowadzi do zjawiska jakim jest hipertermia, która w skrajnych przypadkach może kończyć się śmiercią.
Parametrem towarzyszącym temperaturze jest wilgotność względna powietrza. Nie jest ona również bez znaczenia w przypadku, kiedy poruszamy problem zbyt wysokich temperatur, bowiem wysoka temperatura wraz z wysoką wilgotnością powodują zwiększoną trudność w oddawaniu ciepła przez ptaki a w przypadku niskich temperatur powoduje szybkie wychłodzenie, stąd korzystne jest utrzymanie wraz z odpowiednią temperaturą powietrza wilgotności na poziomie 60-70%.
Obok wilgotności parametrem równie istotnym w kształtowaniu prawidłowej temperatury wewnątrz budynku jest
prędkość powietrza. Zaleca się aby w miesiącach letnich wynosiła ona 1 m/s. Taka wartość pozwala na sprawną
wymianę powietrza z uniknięciem przeciągów i zwiększenia zapylenia ponad dopuszczalne normy.
Charakterystycznymi objawami występowania stresu cieplnego mogą być: zwiększona osowiałość ptaków, chwiejny
chód, zwiększona pobudliwość, biegunki oraz zwiększone pragnienie. Ponadto pojawia się ziajanie, trzepotanie skrzydłami, zmniejszona aktywność czy zmniejszone spożycie paszy. Wszystkie te czynniki a w szczególności zmniejszenie spożycia paszy mają bezpośredni wpływ na spadek poziomu produkcji. Zmniejszają się przyrosty masy ciała, na skutek zmniejszonego wchłaniania substancji odżywczych z jelit. Obniża się także nieśność a znoszone jaja charakteryzują się mniejszą masą oraz na skutek zmniejszonej ilości wapnia bardzo cienka skorupą. Zaburzenia prawidłowej fizjologii związane są również ze stopniowym wydalaniem z organizmu witamin i składników mineralnych, co w niedługim okresie czasu doprowadza do pogorszenia jakości systemu immunologicznego. Wysoka temperatura doprowadza do znacznego wysuszenia śluzówki górnych dróg oddechowych a to prowadzi do wnikania licznych wirusów i bakterii do organizmu powodując zachorowania ptaków (zapalenie oskrzeli, zakaźny nieżyt nosa, mikoplazmoza itp.). Zwiększa się również wielokrotnie poruszany problem zbyt dużego zapylenia pomieszczenia, w którym przebywają ptaki, a które to zapylenie również jest źródłem chorób górnych dróg oddechowych, skóry oraz oczu.
Jak wspomniano na wstępie stres cieplny dla ptaków to także reakcja układu hormonalnego, który w wyniku występowania wysokich temperatur aktywuje oś podwzgórze-przysadka-nadnercze. Podwzgórze pobudza przysadkę, co zwiększa wydzielanie hormonu adrenokorytkotropowego (ACTH) a następnie zwiększa wydzielanie glikokortykosteroidów z nadnerczy. Aktywność kortykosteronu w organizmie ptaka związana jest przede wszystkim z przemianami białek, tłuszczy i węglowodanów. W sytuacji stresowej hormon ten jest odpowiedzialny za aktywację procesu glukogenezy, który wpływa na przemianę białek w glukozę. Jest to proces mający znaczenie w radzeniu sobie ze stresem, z drugiej strony jest zjawiskiem niekorzystnym, ponieważ związany jest z redukcją masy ciała ptaków.
Problem stresu cieplnego na fermie możemy rozwiązać poprzez stosowanie odpowiedniej suplementacji diety. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że nagła zmiana diety może również działać jako czynnik stresotwórczy. I tak dodatek elektrolitów w postaci: siarczanu sodu, węglanu wapnia lub chlorku potasu powoduje poprawę apetytu u ptaków i zmniejszenie ryzyka odwodnienia organizmu. Prawidłową gospodarkę wodną (racjonalne pobieranie i zmniejszone zużycie), równowagę kwasowo-zasadową czy równowagę osmotyczną osiągniemy stosując w diecie jony sodu, potasu, chloru i magnezu. Stosowanie tego rodzaju dodatków wpływa na ilość i sposób wykorzystania paszy, zużycie wody czy częściową poprawę funkcji nadnerczy, pracy serca a także ciśnienia.
Również witaminy C i E mają kluczowe znaczenie w procesie przeciwdziałania występowaniu stresu związanego
z podwyższoną temperaturą. Dodatek witaminy C przeciwdziała nadmiernemu wzrostowi temperatury ciała ptaków,
usprawnia proces mineralizacji kości czy poprawia jakość znoszonych jaj. W gospodarce hormonalnej witamina C ogranicza wydzielanie przez organizm ptaka kortykosteronu oraz usprawnia syntezę hormonów korowo-nadnercznych i katecholamin. Witamina E podobnie jak witamina C wpływa korzystnie na odporność organizmu przy występowaniu wysokich temperatur, pozwala ona także zachowywać sprawność naczyń krwionośnych czy tkanki mięśniowej. Wzbogacanie diety ptaków w dodatki mineralno-witaminowe powinno odbywać się w momencie zauważenia pierwszych objawów mogących świadczyć o pojawieniu się stresu cieplnego, będzie miało ono większą zasadność jak i będzie poparte faktem, że ptaki w momencie wystąpienia stresu termicznego spożywają mniejsze ilości paszy.
Kolejnym ciekawym dodatkiem, stosowanym do walki ze stresem cieplnym jest betaina. Substancja ta skutecznie
poprawia bilans energetyczny ptaków dzięki czemu zaoszczędzona energia może być wykorzystana na produkcję.
Betaina poprawia retencję wody w komórkach oraz aktywność układu immunologicznego. Oczywiście, powyższe
metody możemy zastosować, ale nie są one jedynym sposobem radzenia sobie ze skutkami zbyt wysokich temperatur. Ważne jest aby zapewnić ptakom odpowiednie żywienie. Jak wiadomo, okresy wysokich temperatur związane są ze zmniejszoną ilością pobieranej paszy, dlatego w tej podawanej ptakom powinno znaleźć się więcej białka. Hodowca powinien również zadbać o stały dostęp do zimnej wody, której spożycie w odróżnieniu do paszy znacznie wzrasta.
W odróżnieniu od powyższych, żywieniowych metod istnieje możliwość zastosowania szeregu metod technicznych, dotyczących np. już na wstępie planowania samego budynku jak i np. obsady, które w znaczny sposób wpływają na komfort przebywania ptaków w pomieszczeniu inwentarskim i redukują skutki negatywnych, wysokich temperatur. Już samo zmniejszenie obsady ptaków na jednostkę powierzchni może polepszyć ich warunki bytowania i zredukować ilość ciepła odprowadzanego z ich ciał. Zaleca się zmniejszanie obsady ptaków w szczególności w okresach letnich. Do pozostałych metod tego typu zaliczyć możemy z całą pewnością sprawny i wydajny system wentylacyjny, który okresowo powinien być czyszczony i konserwowany. Wyróżnić możemy tu zarówno wentylację mechaniczną jak i naturalną, grawitacyjną. Inny system pozwalający na obniżenie temperatury w kurniku to system klimatyzatorów, który to system pozwala na obniżenie temperatury nawet o kilka stopni i wzrost wilgotności względnej.
Inną metodą stosowaną przez hodowców jest polewanie ścian i dachu budynku zimną wodą, zabieg ten powoduje
obniżenie temperatury powietrza, jednak nie wiąże się ze zmianą wilgotności względnej w pomieszczeniu. Zabieg ten, pomimo, że przynosi oczekiwany rezultat jest zabiegiem kosztownym z uwagi na wysokie ceny wody. Ograniczenie skutków zbyt wysokich temperatur dla ptaków można również osiągnąć już na etapie konstrukcji budynku i zadbania o prawidłową jego izolację.
Właściwa izolacja budynku przynosi korzyść zarówno latem jak i zimą, chroniąc pomieszczenie przed zbyt dużymi stratami ciepła. Elementy takie jak ściany, sufit, podłoga czy okna powinny zapewniać wysoką ciepłochłonność, również kolor ścian nie pozostaje bez znaczenia, ściany pomalowane na biało nie pochłaniają energii słonecznej tak jak te pomalowane na kolory ciemne.
Ciekawym zabiegiem jest również zwiększenie obsady drzew wokół fermy, taka obsada, dobrze rozplanowana skutecznie zmniejsza ilość ciepła docierającego do budynku spowodowanego działaniem promieniowania słonecznego. Dodatkowo poprawia się estetyka otoczenia oraz warunki środowiskowe.
Reasumując, problematyka stresu cieplnego występującego w chowie drobiu jest kolejnym elementem, który może
pojawić się podczas procesu produkcji a za rozwiązanie którego odpowiedzialny jest hodowca. Niezależnie od kierunku użytkowania drobiu problem zbyt wysokich temperatur przekłada się na obniżenie oczekiwań finansowych jak i na dobrostan ptaków. Pamiętać należy także o tym, że w przypadku stresu cieplnego, podobnie jak w przypadku radzenia sobie z innymi problemami pojawiającymi się w trakcie produkcji, najlepsze efekty uzyskuje się, stosując jednocześnie kompleksowo, kilka metod zapobiegania i rozwiązywania sobie z danym problemem.
