Prof. dr hab. Stanisław Wężyk
Dr inż. Ryszard Gilewski

Dostosowanie poziomu żywienia brojlerów do ich wieku i potrzeb pokarmowych, wymaga zmian składu paszy w trakcie całego cyklu produkcyjnego, które praktycznie wprowadzają duże zmiany w recepturze. Współczesne zestawy kurcząt brojlerów charakteryzują się, genetycznie uwarunkowanym szybkim tempem wzrostu, wpływającym na coraz większe spożycie paszy. Cecha ta wymaga jednak bardzo dokładnej kontroli warunków środowiskowych i nieograniczonego żywienia.

W zależności od wieku uboju brojlerów, w ich żywieniu stosuje się 3 lub 4, a nawet 5 zmiennych kolejno mieszanek paszowych różniących się teksturą i zawartością składników odżywczych (Tabela 1). Kurczęta o dużym genetycznym potencjale wzrostu, są bardzo wrażliwe na każdą zmianę paszy. Niepożądane reakcje ptaków występowały zawsze, ale poznano je dopiero niedawno, po odkryciu bardziej wyrafinowanych metod ich obserwacji i mierzenia. W początkowym okresie odchowu brojlerów, wprowadzenie granulatu, często przyczynia się do marnotrawstwa paszy. Producentom wiadomo, że brojlery reagują na poziom warunków środowiskowych – w tym żywienia i potrzebują czasu, by przystosować się do każdej nowej mieszanki.

Co wpływa na zmianę spożycia?

Głównie dwa czynniki wpływają na zmianę spożycia paszy. Pierwszy – gdy zmienione zostają fizyczne właściwości paszy i drugi – gdy zmienione zostają jej składniki żywieniowe i antyżywieniowe. Zmianie składu paszy towarzyszy jej inna wartość odżywcza, a także kompozycja składników – decydując o strukturze paszy. Każda reakcja brojlerów na zmianę paszy trwa bardzo krótko i przynosi mniej szkód w odchowie, niż sugerują to ich producenci. Trudno się zgodzić, by jakakolwiek zmiana składników odżywczych w paszy mogła mieć natychmiastowy, krótkotrwały wpływ na jej spożycie. Chociaż ten wpływ wiąże się z długością czasu skarmiania paszy wynoszącą ponad 24 godziny, zmiany cech fizycznych paszy wiążą się ze stosunkowo krótkim okresem ich pobierania. Do cech fizycznych paszy należą jej skład, kolor, smak i gęstość/twardość. W Tabeli 2 przedstawiono procentowy wpływ poszczególnych cech paszy na jej spożycie.
Fizyczny charakter paszy, a mianowicie połączenie cech jej tekstury z twardością, są najważniejszymi czynnikami wpływającymi na spożycie paszy w momencie jej zmiany, co wyraźnie widać w przypadku przejścia w żywieniu młodych brojlerów paszami w postaci kruszonki do granul. Zmiany w składzie paszy i w jej profilu żywieniowym są ze sobą ściśle powiązane, stanowiąc ważną, dodatkową, nową wartość, w której kolor i smak mają mniejsze znaczenie, co być może wynika z tego, że ciągle nie bardzo zdajemy sobie sprawę ze znaczenia tych cech paszy dla ptaków.

Kolor i smak paszy

Jest mało prawdopodobne, aby zmiana koloru lub smaku paszy mogła mieć znaczący wpływ na ilość jej pobierania w czasie zmiany paszy. Ptak ma więcej kubków smakowych, niż dawniej sądzono, zatem jest mitem, że ptaki są pozbawione odczuwania poziomu tych cech, przy czym stwierdzono, że brojlery mają więcej kubków smakowych od kur nieśnych. Reagują one na „gorzki” smak, a znacznie mniej na słodki, stąd kolejnym mitem jest słodzenia cukrem pobieranej paszy przez pisklęta. Istnieje wiele doniesień o składnikach paszowych, które ptaki uznają za niesmaczne, co przyczyniło się do wyhodowania różnych odmian sorgo, gdyż dziką odmianę – ptaki niechętnie jedzą. Substancja czynna zawarta w ptasim sorgo, spokrewniona jest z aldehydem cynamonowym, który ujemnie wpływa na ilość pobranej paszy przez brojlery. Wykazano też, że brojlery zmniejszają spożycie sztucznie aromatyzowanej paszy „grzybami”, co ma je chronić przed spożyciem mykotoksyn. Brak jest doniesień o czynnikach stymulujących spożycie paszy, w okresie jej wymiany na inną.
Jest również mitem, że ptaki są daltonistami, a zatem czopki, dawniej zwane wrażliwymi słupkami – są światłoczułymi receptorami (fotoreceptory) siatkówki oka, zawierającymi specyficzne błonowe białka receptorowe, absorbujące światło w różnych zakresach długości fali. Kolory paszy mogą mieć większe znaczenie, niż się powszechnie uważa. Ptaki mają w oczach czopki czułe na barwę czerwoną, niebieską i zieloną, podobnie jak większość ssaków, ale dodatkowo mają też czopki wykrywające światło ultrafioletowe. Większość obiektów wygląda inaczej w świetle UV, a niektóre związki, takie jak aflatoksyna, emitują charakterystyczną fluorescencję. Czopki w oczach ptaków zawierają również lipidy, wykrywające różnice w odcieniach barwy, które są dla nas nie do odróżnienia. Każda pasza zmieni swą barwę gdy zmieni się jej składniki. Młode ptaki preferują paszę zieloną, chociaż w drugim tygodniu życia i później wolą paszę barwy czerwonej, zatem jest interesujące, czy ciągłość zabarwienia pokarmu w czasie jego zmiany można poprawić, stosując odpowiednie barwniki?

Zmiana składników odżywczych w paszy

Pasze wymienia się na inne, by dostosować je do wymogów pokarmowych rosnących ptaków. Najczęściej zmiany te są tak subtelne, że jest mało prawdopodobne, aby zmiana głównych składników o ± 10%, wywołała krótkotrwałą reakcję u młodych brojlerów. Uważa się, że takie składniki jak glokozynolany i synapina w nasionach rzepaku, zmniejszają spożycie paszy, chociaż efekt działania ich jest spontaniczny, gdy zostaną wprowadzone po raz pierwszy wraz ze zmianą paszy. Jest mało możliwości, by dokonać wyboru lub zmienić składniki w przypadku zastosowania pasz kruszonych, lub granulowanych. To składniki odżywcze i pasza mają główny wpływ na długotrwałe spożycie paszy zależy, którą brojlery pobierają, by pokryć swe energetyczne potrzeby, a istotnie obniżają spożycie paszy, gdy zaburzona jest w niej równowaga aminokwasów. Przeprowadzone wiele lat temu badania na brojlerach wykazały, że podanie im paszy niezrównoważonej aminokwasowo, powoduje natychmiastowe zmniejszenia jej spożycia, co uznano za mechanizm obronny, zapobiegający niepotrzebnemu spożyciu zestawu niezrównoważonych aminokwasów. Wg Leeson (2021), żywienie taką paszą spowodowało zmianę w jej spożyciu już po 5-6 godzinach co było bardziej zauważalne u brojlerów niż u kur.
Następujące po sobie pasze w żywieniu brojlerów mają zwykle więcej energii. Ponieważ brojlery nadal dążą do zaspokojenia swych energetycznych potrzeb, zmiana paszy będzie związana ze zmniejszeniem jej spożycia. Ptaki natychmiast nie zauważają zmiany w poziomie energii w mieszance, a zatem nie od razu nastąpi ograniczone jej pobieranie, jednak w ciągu 24 godzin wzrostu energii między mieszanką typu starter a grower, spowoduje pozorne ograniczenie spożycia paszy przez 1-2 dni po wymianie mieszanki powodując wrażenie, że brojlery nie są w stanie zaakceptować nowej zmiany. W Tabeli 3 przedstawiono wpływ zmiany mieszanki paszowej starter (3000 kcal/kg) na grower (3100 kcal/g) w 17 dniu życia brojlerów.
W 17 dniu życia brojler zjada 87 g mieszanki starter, a następnego, zgodnie z instrukcją odchowu winien już pobrać 93 g, ale zastosowanie mieszanki bardziej energetycznej – grower, spowoduje, że zje jej tylko 90 g i 279 cal/d zakładając, że brojlery dostosują spożycie energii w ciągu 24 godzin. Zmiana pozornie jest niewielka, ale w przypadku stada 50 000 brojlerów, spowoduje zmniejszenie spożycia o 150 kg „poniżej normy” następnego dnia po zmianie paszy, co przypisuje mieszance o innej teksturze.  Z indywidualnych obserwacji wynika, że ograniczone spożycie paszy występuje głównie w ciągu pierwszych 20 minut, ale po 24 godzinach następuje kompensacyjne jej pobieranie, które się normalizuje, a nawet może być wyższe.

Tekstura paszy

Chociaż kolor, smak i skład składników odżywczych mogą przyczyniać się do przejściowej zmiany w ilości spożywanej nowej paszy, to głównym czynnikiem wpływającym na ograniczone spożycie jest jej tekstura. U brojlerów najbardziej widoczne jest to w przypadku zmiany mieszanki starter podawanej w postaci kruszonki – na granulowaną mieszankę grower. Nie można oczekiwać takiej samej skuteczności żywienia ptaków granulami (w porównaniu z małymi okruchami) wprowadzonymi 15 dnia i lub po 24 dniu życia, jak to się czasem zdarza. Z badań wynika, że gdy młode brojlery mając swobodny wybór mieszanki, to preferują duże cząstki paszy i unikają najmniejszych (Tabela 4).


Ptaki nie lubią zmian zachodzących w ich środowisku i dopiero po pewnym czasie dostosowują się – jak już wspomniano – do nowych sytuacji. Jest to szczególnie ważne w przypadku paszy, gdyż nowa może być niebezpieczna i dlatego początkowo ptaki są ostrożne i wymagają czasu na zbadanie i ostateczne zaakceptowanie nowej mieszanki. Jednak ten czas dostosowania może być znacznie krótszy, niż obserwuje się na fermie. Początkowa niechęć brojlerów do jedzenia granulatu jest związana z pewnymi zmianami w zachowaniu. Młode ptaki częściej podchodzą do karmnika, ale z „zamkniętym dziobem”, który świadczy, że one chcą „bawić się” paszą lub rozrzucać ją na ściółkę.
Czas dostosowania się brojlerów może być znacznie krótszy, niż sugerują ich producenci. Początkowa niechęć brojlerów do jedzenia granulatu jest związana z pewnymi zmianami w zachowaniu. W pierwszych 20 minutach jest również więcej przypadków marnotrawstwa, gdyż wówczas ptak zbiera „wypluwki”, ale ich nie połyka i ponownie rozrzuca na ściółkę. W jednym z badań liczba upuszczanych granul na ściółkę zwiększyła się dziesięciokrotnie w pierwszych 20 minutach po podaniu granulatu. Wykazano, że twardość i kolor granul, mają niewielki wpływ na wstrzymanie się od ich zjadania.

Brak żywieniowych uprzedzeń

Zachowania ptaków związane z uprzedzeniem do jakiejś paszy stały się podstawą do przypuszczenia, że młode brojlery nie będą chętnie zjadały granul i dlatego należy je żywić paszą kruszoną – nawet w późnym okresie odchowu. Taka paszowa fobia może wystąpić niezależnie od wieku ptaków, wpływając na wolniejsze tempo wzrostu. Zmiana paszy na granulat może spowodować cofnięcie się w rozwoju ptaka o 2-3 dni. Stwierdzono, że pojedyncze ptaki, wstrzymują się od pobierania paszy głównie w ciągu pierwszych 20 minut, ale w ciągu 24 godzin od jej zmiany, następuje karmienie kompensacyjne, które niekiedy nawet przekracza przewidywaną dawkę paszy. Producent zatem winien obserwować reakcję ptaków w pierwszych 20 minutach po jej zamianie.
W związku, że masowe wstrzymanie się od pobierania wymienionej paszy jest typowym zachowaniem się ptaków, to producent może je złagodzić, dodając do starteru na 5-7 dni przed jego wymianą – 5% granul. Tydzień wcześniej stosuje się podanie 1/2+1/2 mieszanki starter + mieszanki grower. Przy nagłej zmianie w żywieniu z kruszonki na paszę granulowaną, straty ekonomiczne związane z odpadami paszowymi lub ze zmniejszonym tempem wzrostu są znacznie mniejsze niż sugerują to obserwacje początkowego zachowania się brojlerów.
Ten problem należy jak najwcześniej rozwiązać i wykorzystać ogromną zdolność brojlerów do pobierania granulowanej, wydajnej paszy w promowaniu wzrostu ptaków.
Wielu żywieniowców drobiu zaleca w żywieniu brojlerów stosowanie 3-4 – dniowych, przejściowych okresów. Zmiana żywienia ptaków na kolejną mieszankę powinna następować nie nagle, a stopniowo, tak aby nowo zadawana pasza, mogła być przez pewien okres skarmiana równolegle – z poprzednią mieszanką.