Bartosz Korytkowski

Zapobieganie występowaniu chorób poprzez ziołolecznictwo nie jest już wyłącznie praktyką stosowaną w przypadku ludzi. Bardzo często preparaty ziołowe znajdują zastosowanie w przypadku zwierząt, w tym także drobiu.

Kokcydioza jest chorobą drobiu, którą wywołują pierwotniaki z rodzaju Eimeria. Mogą one być przenoszone (w formie nieaktywnej) zarówno przez ptaki, jak i przez różne szkodniki. Pierwotniaki te charakteryzują się wysoką odpornością, zarówno na działanie środków dezynfekcyjnych, jak i ewentualnych (z pozoru niekorzystnych) warunków atmosferycznych. Dodatkowo do pojawienia się kokcydiozy w stadzie przyczyniają się takie niekorzystne czynniki jak: osłabiające odporność ptaków zakażenia wirusowe, niedobory żywieniowe, skażenia paszy, niewłaściwa obsada drobiu czy złe warunki zoohigieniczne w pomieszczeniu. Konsekwencją kokcydiozy są zarówno straty w produkcji, jak i wynikające bezpośrednio z nich straty ekonomiczne.
Wyróżniamy kilka postaci kokcydiozy, takich jak: ostrą, przewlekłą lub subkliniczną. Ta jednostka chorobowa najczęściej ujawnia się około 3-6 tygodnia życia kurcząt. Charakterystycznymi objawami jej występowania są: skupianie się ptaków w grupkach, zmniejszenie lub zaprzestanie pobierania paszy, ptaki stają się ponadto osowiałe i osłabione. Dodatkowo pojawia się biegunka z krwią i ze śluzem, notuje się dużą liczbę ptaków padłych. Zważywszy na konsekwencje występowania tej choroby, w intensywnym chowie drobiu koniecznością jest stosowanie odpowiedniej profilaktyki oraz leczenia.
Z historycznego punktu widzenia, w celu zapobiegania występowaniu kokcydiozy stosowano początkowo związki takie jak: fenole, siarkę, kwas siarkowy, pirosiarczyn sodu, potasu, albo też różne środki dezynfekcyjne. W XX wieku zaczęto wprowadzać do pasz dla drobiu dodatki w postaci: sulfonamidu, furfuranu oraz nitrofurazonu. Ich wycofanie z użycia nastąpiło z chwilą zaobserwowania wzrostu odporności mikroorganizmów na ich działanie. Drugą przyczyną, z całą pewnością był wzrost świadomości ekologicznej i obserwacja pogarszającego się w wyniku ich stosowania środowiska naturalnego.
Kolejne dziesięciolecia XX wieku, to czas, kiedy zaczęto podawanie antybiotyków ptakom. Co ciekawe początkowo zastosowanie miały te same antybiotyki, które stosowane były w terapii ludzi. Dopiero z czasem opracowano specjalistyczne antybiotyki paszowe. Wycofanie z użycia antybiotyków nastąpiło w 2006 roku, kiedy to stwierdzono, że bakterie prezentowały oporność krzyżową zarówno w przypadku antybiotyków paszowych, jak i tych stosowanych w terapii dla ludzi.
Obecnie wprowadzane są różne alternatywy dla kokcydiostatyków, nie są zupełnie nowatorskie ani też nowo odkrywane. Oprócz tych stosowanych w minionych dziesięcioleciach jak wspomniana: siarka, siarczany, błękit metylowy, kwas taninowy, tymol, związki bizmutu, kamfora, kreolina, ałun czy olejki eteryczne zastosowanie mają także preparaty ziołowe. Do najpopularniejszych z nich zaliczamy te na bazie: czosnku, lebiodki, szałwii, kminku, cynamonowca, bazylii, rozmarynu i innych. Przewaga ziołowych kokcydiostatyków nad tymi opartymi o substancje chemiczne polega przede wszystkim na tym, że zawarte w nich substancje są pochodzenia naturalnego. Nie są one zatem (przynajmniej z założenia) szkodliwe dla zdrowia ptaków i ludzi. Ponadto świetnie wpisują się w dzisiejsze trendy mówiące o ekologii i zwrocie w kierunku natury, ograniczeniu stosowania substancji chemicznych itp.
Same kokcydiostatyki zdefiniować możemy jako preparaty chemiczne lub jonoforowe, których głównym zadaniem jest hamowanie rozmnażania pierwotniaków z rodzaju Eimeria.

Obie grupy zdefiniować możemy jako:

– jonoforowe będące produktami fermentacji grzybów z gatuku Streptomyces i Actinomadura,
– chemiczne – robenidyna, klopidol, amprol.

W Polsce kokcydiostatyki mają różne zastosowanie i podlegają rejestracji. Ich dopuszczenie do użytkowania regulowane jest zarówno przez prawo unijne jak i wynikające z niego prawo krajowe.
Z pewnością podawanie kokcydiostatyków jest w dalszym ciągu najtańszą metodą zapobiegawczą tej jednostki chorobowej. Jednakże ciągle aktualnym tematem pozostaje poszukiwanie alternatywnych substancji, które mogłyby zahamować rozwój kokcydiów. Stosowanie kokcydiostatyków wymaga bezwzględnego przestrzegania okresu karencji. U kurcząt rzeźnych stosuje się je przez cały okres odchowu (bezwzględnie zachowując okres karencji), zaś kurkom odchowywanym na nioski podaje się preparaty kokcydiostatyczne przez pierwsze 12- 16 tygodni życia, u indyków podaje się do 12 tygodnia życia.
Jak wspomniano powyżej preparaty ziołowe mogą stanowić alternatywę do tych tradycyjnych stosowanych w profilaktyce kokcydiozy. W wielu krajach firmy z branży drobiarskiej prześcigają się w oferowaniu producentom drobiu preparatów opartych właśnie na ziołach. Do tego celu wykorzystywane są m.in. preparaty z czosnku, lebiodki, szałwii, kminku, cynamonowca, bazylii, rozmarynu i innych roślin. Rynek ma w ofercie cały szereg różnych preparatów ziołowych w różnych postaciach. Takie roślinne ekstrakty mogą być w formie stabilizowanej i standaryzowanej.
Stosowanie takich preparatów to w pewnym sensie próba przybliżenia ptakom ich środowiska naturalnego. Drób w naturze bardzo chętnie zjada na wybiegach różne rośliny zielone takiego typu jak; krwawnik pospolity, części młodych pokrzyw, mniszek lekarski, rumianek, gorczyca, rośliny krzyżowe i szereg innych zgodnie ze swoim zapotrzebowaniem. Tym samym potrafi samoczynnie wykorzystywać liczne substancje w nich zawarte np. fitosterole, flawonoidy, kwasy organiczne, olejki eteryczne, garbniki i inne.

Substancje te przyczyniają się m.in. do:

– poprawy apetytu ptaków,
– pobudzenia perystaltyki jelit,
– działania stymulująco na wątrobę,
– działania stymulująco na trzustkę (stymulują sekrecję enzymów trawiennych oraz kwasów żółciowych),
– działania na błonę śluzową jelit,
– wzmagania sekrecji pepsyny i kwasu solnego,
– poprawy procesu trawienia,
– poprawy smakowitości paszy,
– działania przeciwzapalnego, ściągającego czy dezynfekującego,
– oddziaływania stymulująco na układ odpornościowy,
– wywierania korzystnego wpływu na smak, zapach mięsa drobiu i znoszonych jaj.

Związki organiczne zawarte w ziołach, czyli tzw. substancje czynne cechują się określoną aktywnością biologiczną i określonym działaniem fizjologicznym. Są to wtórne metabolity, będące produktami wyspecjalizowanej przemiany materii w roślinach i to one decydują o konkretnym oddziaływaniu danego zioła na organizm. Zalicza się do nich m.in.: antrazwiązki, saponiny, olejki eteryczne i in. Udział tych substancji czynnych w ziołowych surowcach stanowi do 1%, a bardzo często zaledwie setną część procenta. Bardzo często określone działanie roślin leczniczych stanowi efekt współdziałania szeregu różnych czynnych związków zawartych w roślinie.
Preparaty ziołowe stosowane w profilaktyce kokcydiozy charakteryzują się wieloma zaletami. Przede wszystkim żadna z substancji czynnych (będących substancjami naturalnymi) nie wymaga okresu karencji. Z tego powodu możliwe pozostaje stosowanie ich, począwszy od pierwszego do ostatniego dnia odchowu drobiu (brak konieczności przestrzegania okresu karencji).
Większość zawartych w ekstraktach substancji oprócz oddziaływań kokcydiostatycznych wykazuje również działanie bakteriostatyczne oraz stymulujące. Poszerza się zatem wachlarz możliwości, jakie niesie za sobą stosowanie preparatów ziołowych.
Dla ekstraktów roślinnych stosuje się dość szeroki zakres dawkowania, co niewątpliwie pozostaje także pozytywną stroną tej metody. Ponadto nie stwierdzono również pojawienia się zjawiska oporności patogenów na substancje czynne ekstraktów. Brak okresu karencji dla czynnych substancji roślinnych w ekstraktach wskazuje na ich bezpieczeństwo dla żywności. Poza tym należy podkreślić, że dużą zaletą wprowadzania w profilaktyce kokcydiozy ekstraktów roślinnych jest możliwość ich równoległego stosowania z np. immunoprofilaktyką (szczepieniami).

Najbardziej popularne rośliny stosowane w postaci preparatów ziołowych:

Czosnek

Jest składnikiem większości preparatów ziołowych przygotowywanych m.in. dla drobiu. Zawiera wiele aktywnych substancji o silnym działaniu np. fitosterole, flawonoidy, śluzy, pektyny, allicynę. Wszystkie te substancje mają szerokie spektrum działania: bakteriobójcze, wirusobójcze, grzybobójcze, antypasożytnicze. Wykazano, że czosnek wykazuje aktywność wobec pierwotniaków z rodzaju Eimeria. Składniki czosnku działają niszcząco na te pierwotniaki.
Ekstrakty z czosnku mają właściwości ograniczania ilości wydalanych z organizmu żywiciela oocyst. Jest to związane z obecnością w ich kokcydobójczej substancji czynnej – ajoenu, która jest produktem rozpadu alliny. Ajoen ma właściwości hamowania syntezy fosfatydylocholiny stanowiącej składnik budulcowy błony komórkowej kokcydii. Tworzące się uszkodzenia błony komórkowej stają się nieodwracalne i prowadzą tym samym do śmierci pasożyta. Tak więc można stwierdzić, że skuteczność stosowania czosnku jest dość duża. Ponadto wpływa on bardzo korzystnie na układ pokarmowy ptaków, stymuluje syntezę enzymów, kwasów żółciowych i usprawnia
pracę jelit.

Lebiodka pospolita

Jest ziołem dość aktywnym przeciwko kokcydiozie i często stanowi składnik preparatów ziołowych. Wykazuje działanie przeciwpasożytnicze i nie notuje się żadnych efektów ubocznych jej stosowania. Głównym składnikiem lebiodki pospolitej (oregano) są substancje czynne takie jak tymol praz karwakrol, wspomagające działanie enzymów trawiennych. Jest to bardzo ważne działanie, jako że w przypadku kokcydiozy procesy trawienne w organizmie ptaka przebiegają nieprawidłowo. Zawarty w lebiodce karwakrol cechuje się działaniem podobnym do działania prebiotyku. Podając ptakom wyciągi z lebiodki, notowano w mniejszym stopniu uszkodzenia nabłonka jelit, występowała także mniejsza ilość krwawych biegunek, stwierdzano mniejszą liczbę oocyst w pobranych wymazach ze steku kurcząt.

Cynamonowiec cejloński

Składniki cynamonowca wchodzą bardzo często w skład preparatów ziołowych. Z cynamonowca uzyskiwany główny składnik olejku eterycznego – aldehyd cynamonowy posiada dość szerokie spektrum działania, a mianowicie: bakteriobójcze, przeciwgrzybiczne, przeciwpasożytnicze. Jest on także dobrym stymulatorem w organizmie procesów trawiennych, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Aldehyd cynamonowy pozwala wyeliminować pasożyty i jednocześnie wspomaga on procesy trawienne, które ulegają zazwyczaj zaburzeniom przy kokcydiozie.

Glistnik jaskółcze ziele

Roślina, która także charakteryzuje się licznymi właściwościami biobójczymi wobec bakterii, wirusów czy grzybów. Wpływa pozytywnie na detoksykację organizmu ptaka, a także funkcjonowanie wątroby i dróg żółciowych.
Oddziaływanie kokcydiostatyczne i pozytywne działanie na organizm ptaków wykazują również: rozmaryn, papryka, piołun, pokrzywa, jeżówka, tymianek, krwawnik, szałwia itp. Konstruowane w oparciu o nie preparaty m.in. ekstrakt z czosnku, szałwii, lebiodki, jeżówki i tymianku wpływają na złagodzenie postaci ostrej klinicznej kokcydiozy. Stymulują także wzrost u powracających do zdrowia kurcząt. Pozytywny efekt takich zestawów związany jest z wielokierunkowością działania aktywnych substancji poprzez m.in. stabilizację mikroflory jelitowej, stymulację kosmków jelitowych uszkodzonych przez kokcydia, łagodzenie stanów zapalnych oraz stymulację procesów odpornościowych.

Reasumując: profilaktyka kokcydiozy powinna stanowić dla hodowcy ważne zagadnienie. Dodatkowo pomimo istnienia na rynku wielu konwencjonalnych metod i preparatów warto zwrócić swoją uwagę na możliwość stosowania również preparatów opartych o zioła. Stosowanie ich obecnie w żywieniu drobiu stanowi z pewnością jedno z bardziej obiecujących rozwiązań względem powszechnie stosowanych kokcydiostatyków.

Spis piśmiennictwa dostępny u autora.