Prof. dr hab. Stanisław Wężyk
Lek. wet. Zbigniew Marks
Dr inż. Ryszard Gilewski

Jednym z praktycznych skutków rozwoju immunologii ptaków jest opracowanie i wdrożenie do praktyki drobiarskiej programu zapobiegawczych szczepień. Z wielu profilaktycznych działań stosowanych we współczesnej drobiarskiej produkcji, szczepienia są najbardziej skuteczne pod względem leczniczym i ekonomicznym (Szeleszczuk, 2006).

Szczepienia stosuje się w celu zapobiegania wybuchom choroby, w sytuacji, gdy stado drobiu jest narażone na organizmy zakaźne. Zdarza się, że od czasu do czasu, szczepienia nie odnoszą pożądanego skutku, szczególnie gdy kurczęta nie posiadały odpowiednio rozwiniętego poziomu miana przeciwciał lub gdy są one podatne na wybuch choroby terenowej po podaniu szczepionki.  Gdy szczepienie kończy się niepowodzeniem, zwykle winę przypisuje się jakości szczepionki lub niefrasobliwości lekarza weterynarii. Chociaż mogą to być poważne zawinienia, są jeszcze inne czynniki, które należy ocenić, aby ustalić przyczynę niepowodzenia, a rozpoznanie i zrozumienie ich działania, pomoże zapobiec stratom związanym z niepowodzeniem szczepienia (Esmail, 2020).

Odporność matczyna

Szczepienie młodych kurcząt w niewłaściwym lub przedwczesnym okresie może zakłócać u nich odpowiedź immunologiczną i wytworzenie odpowiedniego poziomu przeciwciał dla powstania właściwej odporności. Kurczęta mają jeszcze tzw. odporność matczyną, która może być przyczyną spadku poziomu przeciwciał, gdyż wówczas spada poziom przeciwciał tzw. matczynych, a organizm młodego kurczęcia nie jest w stanie szybko wytworzyć przeciwciał po szczepieniu, na odpowiednio wysokim poziomie. W wyniku prowadzenia profilaktyki pokoleniowej odporność matczyna jest niezwykle skuteczna w zwalczaniu chorób okresu około lęgowego. Na przykład, jeśli pisklęta pochodzą ze stad kur o wysokim poziomie przeciwciał przeciwko chorobie Gumboro (zakaźne zapalenie torby Fabrycjusza), to te pisklęta też będą miały wysoki poziom przeciwciał matczynych. Jeśli szczepienie młodych kurcząt zostanie przeprowadzone w czasie gdy poziom przeciwciał matczynych będzie jeszcze wysoki, to szczepionka może powodować ich neutralizację, a co za tym idzie, pisklęta do czasu wytworzenia odporności poszczepiennej będą bardziej podatne na zakażenie wirusem choroby Gumboro.

Czynnik paszowy

Obecność toksyn wytwarzanych przez niektóre gatunki grzybów i pleśni (mikotoksyny) w paszach dla drobiu, może być przyczyną uzyskania zbyt niskiej odporności poszczepiennej (lub nawet jej brak), a w konsekwencji mogą wystąpić zachorowania na chorobę, przeciwko której ptaki były szczepione (np. zakaźne zapalenie torby Fabrycjusza – choroba Gumboro lub inne choroby wirusowe czy bakteryjne). Mikotoksyny osłabiają odporność organizmu, czyli wywołują immunosupresję, obniżając aktywności limfocytów T lub B, upośledzając funkcje makrofagów/efektorów neutrofili, zmniejszając poziom przeciwciał i aktywność komórek fagocytujących po szczepieniu. Fagocytoza jest procesem pochłaniania nierozpuszczalnych cząstek o średnicy większej niż 0,5-1 μm. Efektor, czyli czynnik dający efekt po zadziałaniu bodźca, zwiększając produkcję steroidów z nadnerczy, zmniejsza liczebność limfocytów i zwiększa liczbę obojętnochłonnych granulocytów. Producenci drobiu muszą zatem żywić ptaki paszami wolnymi od pleśni i kontrolować wzrost ptaków, stosując preparaty grzybobójcze zawierające takie czynniki grzybobójcze, jak kwasy: octowy, sorbinowy i propionowy. Należy jednak zaznaczyć, że obecność w paszy grzybów czy też pleśni toksynotwórczych jest niedopuszczalna.

Czynniki środowiskowe

W warunkach stresowych kortykosteron jest uwalniany przez oś podwzgórze – przysadka – nadnercza. Wykazano, że hormon ten rozregulowuje zarówno fenotypową charakterystykę limfocytów, jak i całkowitą produkcję przeciwciał u kurcząt brojlerów. Kurczęta narażone przez dłuższy czas na stres cieplny, będą słabiej reagowały na szczepionki i będą bardziej podatne na środowiskowe zakażenia. Dlatego ptaki te powinny być utrzymywane w neutralnym termicznie środowisku, szczególnie we wczesnych etapach życia. Również poziom amoniaku w obiekcie (kurniku) ma duże znaczenie w hodowli / chowie ptaków w nim utrzymywanych. Jeśli poziom amoniaku w brojlerni jest wysoki (>100 ppm), będzie miał on również negatywny wpływ na zdolność kurcząt do wytwarzania odporności, ponieważ komórki na powierzchni wilgotnych błon są słabo kontrolowane przez organizm ptaka. Przy braku środowiskowej odporności, kurczęta stają się podatne na choroby powodowane przez wirusy, szczególnie te, które rozwijają się w drogach oddechowych.
Esmail (2020) proponuje, by stężenie amoniaku określać na podstawie stosowanych:

1. Metod chowu
Problemy z amoniakiem można złagodzić metodami chowu/utrzymania jak np. stosowaniem poideł smoczkowych, przestrzeganie wymogu zachowania właściwej obsady ptaków w zależności od powierzchni obiektu, zamierzonego efektu końcowego chowu, wydajności urządzeń wentylacyjnych w brojlerni i stosowaniem odpowiednich materiałów ściółkowych o wysokiej wodochłonności.

2. Sposobu żywienia
Karmienie paszami o zmniejszonym o 2% udziale białka, może zmniejszyć wydalanie azotu, a emisję amoniaku ograniczyć nawet o 24%. Spadek poziomu białka w paszy, będzie wymagał zwiększonego udziału w niej niezbędnych aminokwasów, dodając je, najlepiej w postaci krystalicznej, przy jednoczesnym starannym zapewnieniu aminokwasowej równowagi.

3. Ilości włókna stosowanego w żywieniu ptaków
Włókno pokarmowe jest kluczowym składnikiem paszy dla zwierząt domowych. Właściwy procent udziału włókna w paszach zapewnia jej właściwe przyswajanie oraz zdrowotność całego przewodu pokarmowego. Odgrywa również ważną rolę w poprawie konsystencji i struktury odchodów. W dolnym odcinku przewodu pokarmowego ptaków włókno zapewnia energię bakteriom, które wykorzystują azot do syntezy białka bakteryjnego.

Ograniczanie marnotrawienia paszy i wody

Drób marnuje znaczną ilość paszy, jeśli karmidła są przepełnione, zamontowane zbyt nisko lub źle zaprojektowane. W takim przypadku azot z odchodów może wzrosnąć o 1,5% na każdy 1% wzrostu zużycia paszy podanej w kurniku, co przyczynia się również do nadmiernej emisji amoniaku.
Karmidła powinny być tak zaprojektowane, aby ptakom było trudno rozrzucić paszę. Wysokość karmideł paszowych należy tak ustawić, aby górna ich część znajdowała się na poziomie grzbietu ptaka, a pasza winna wypełniać zaledwie 25% karmidła. Wylewana woda (rozchlapywana) przez ptaki w kurniku, jest przyczyną nadmiernego zawilgocenia ściółki, co również powoduje wzrost emisji amoniaku i pogorszenie warunków środowiskowych. Problem ten można jednak rozwiązać, stosując np. poidła kropelkowe, które umożliwiają lepszą kontrolę poboru wody i ograniczają jej marnotrawienie przez ptaki.

Zanieczyszczenia środkami owadobójczymi

W Egipcie przeprowadzono badania nad wpływem stosowania środków owadobójczych na wybiegach, na których odchowywano kurczęta zaszczepione przeciw chorobie Newcastle szczepionką Hitchner-B1, Lasota i szczepionkami nieaktywnymi. Miano przeciwciał na chorobę Newcastle było odwrotnie proporcjonalne do jakości i ilości repelentów – środków odstraszających, przy równocześnie dużej zachorowalności i wysokich padnięciach w szczepionych stadach, prawdopodobnie na skutek immunotoksycznych i immunosupresyjnych powikłań, spowodowanych repelentami (Esmail, 2020).

Choroby i pasożyty

Stan zdrowotny stada winien być sprawdzony 1 lub 2 dni przed przystąpieniem do jego szczepienia, ze zwróceniem szczególnej uwagi na wszystkie chroniczne lub podkliniczne zakażenia, które mogą wpływać na obniżenie skuteczności szczepienia i wywołać z kolei inne zakażenia poszczepienne jak np. mycoplasma Pesteurella, E. coli, coccidiosis, mycotoxins itd. Należy zatem wyeliminować możliwe ryzyko przez odpowiednie postępowanie, np. podając preparaty zawierające odpowiednią florę bakteryjną czy też ułatwiające rozwój lub zasiedlanie flory bakteryjnej. Ponadto przed dokonaniem szczepień powinno się przeprowadzić badania laboratoryjne, nie zaniedbując codziennej obserwacji ptaków w kurniku – przed i po szczepieniu. Nie należy szczepić chorych lub podejrzanych o zakażenie (zachorowanie) kurcząt, ponieważ ich odporność jest już obniżona. Wprowadzenie żywej szczepionki przeciw drobnoustrojom chorobotwórczym u takich ptaków często skutkuje zmniejszoną odpowiedzią immunologiczną i wręcz odwrotną reakcją (możliwość zachorowania), ponieważ w wielu przypadkach nie są one w stanie rozwinąć pożądanej odpowiedzi immunologicznej. Podstawową rolą szczepień jest wytworzenie przez szczepione ptaki odporności na zagrażające patogeny. Dlatego też szczepienia powinno się (na tyle na ile to możliwe i bezpieczne dla prowadzonego chowu) zawsze opóźniać do czasu, aż ptaki będą zdrowe. Lepiej jest pominąć szczepienie w chorym stadzie, niż szczepić w obecności współistniejącej choroby.
Zakażenie pasożytami wpływa również na reakcję poszczepienną ptaków. Przeprowadzono badania, które miały na celu określić wpływ pasożytów na odpowiedź immunologiczną po szczepieniu przeciwko rzekomemu pomorowi drobiu kurcząt, utrzymywanych na wolnym wybiegu i naturalnie zakażonych pasożytem Ascarida galli. Odpowiedź poszczepienną porównano z zaszczepionymi grupami drobiu, odrobaczonymi fenbendazolem i niklosamidem. Stwierdzono, że miano przeciwciał było wyższe w odrobaczonych grupach, niż w grupach zakażonych pasożytem. U tych ostatnich, synteza immunoglobulin została zmniejszona z powodu całkowitej utraty w nich białka, powodującej obniżenie humoralnej odpowiedzi przeciwciał. Przed zaszczepieniem drobiu, należy zatem w stadzie zastosować preparaty odrobaczające, aby uzyskać pewność, że immunologiczna odpowiedź poszczepienna nie będzie upośledzona obecnością pasożytów w organizmie ptaków, czyli, że będzie ona się kształtowała na oczekiwanym poziomie (Esmail, 2020).

Postępowanie ze szczepieniami i szczepionkami

Żywe szczepionki mogą stracić aktywność na skutek następujących niewłaściwych metod obchodzenia się z nimi lub ich wadliwego podawania:
1. Nie należy szczepić ptaków w okresie stresu, szczególnie np. kury nioski kilka dni przed lub po osiągnięciu szczytu nieśności, po przeniesieniu z odchowalni oraz ocenie (brakowaniu czy selekcji), gdyż są to czynności stresogenne, obniżające odporność drobiu.
2. Ptaki winny być szczepione, gdy są immunokompetentne.
3. Program szczepień powinien zapewniać wytworzenie maksymalnej poszczepiennej odporności.
4. Program szczepień musi uwzględniać ujemny wpływ jednych szczepionek na drugie.
5. Nie należy szczepić drobiu podczas skrajnych gorących i zimnych temperatur powietrza. Stres cieplny może obniżyć odporność ptaków i osłabiać skuteczność szczepionki. Drób należy szczepić w chłodniejszym okresie dnia tj. rano i wieczorem.
6. Unikaj metalowych poideł i pojemników do mieszania szczepionek, gdyż metale mogą dezaktywować żywe szczepionki znajdujące się w wodzie pitnej. Również pojemniki aluminiowe i mosiężne mają wysokie właściwości inaktywacyjne i dlatego nie są zalecane, a zamiast tego należy użyć plastikowych pojemników.
7. Zawsze należy używać czystego sprzętu oraz sterylnych strzykawek i poideł.
8. Kilka dni (3-5) przed szczepieniem nie należy używać chemicznych środków odkażających do czyszczenia przyrządów, odkażania kurnika, linii pojenia i poideł, linii karmienia i karmideł, naczyń, w których będzie przygotowywana szczepionka, ponieważ pozostałości tych substancji chemicznych mogą inaktywować szczepionki. Naczynia powinny być spłukiwane wyłącznie świeżą wodą.
9. Zawsze należy używać sterylnych rozcieńczalników, najlepiej tej samej firmy co szczepionka.
10. Nie należy używać wody chlorowanej do rozcieńczania szczepionki, gdyż chlor ją zniszczy. Również woda z kranu, o nie znanym składzie/zawartości lub mogąca zawierać jony chloru czy innych środków odkażających, powinna przez co najmniej 2 dni pozostawać w otwartym plastikowym pojemniku, by umożliwić odparowanie z niej rozpuszczonego chloru, lub nie należy jej używać. Należy pamiętać, że nie wszystkie środki odkażające mogą odparowywać lub ulegać degradacji.
11. Dodatek do wody odtłuszczonego mleka stosuje się w przypadku do dziobowego szczepienia.
12. Stado drobiu powinno być zaszczepione w ciągu jednej godziny, mając na uwadze temperaturę kojca i czas karmienia. Opóźnienia w przyjmowaniu szczepionki przez ptaki mogą prowadzić do zmniejszenia jej skuteczności.
13. Nie otwierać wieczka fiolki ze szczepionką na otwartej przestrzeni, ponieważ fiolka jest szczelnie zamknięta pod ujemnym ciśnieniem i zasysać będzie w takim przypadku zanieczyszczone powietrze.
14. Do szczepienia drobiu, należy zawsze używać jednorazowych szczepionek i otwierania fiolek z nimi – pod wodą.
15. Należy unikać wielokrotnie używanych lub odkażanych igieł i strzykawek. Zawsze należy używać igieł o szerokim otworze do zasysania lub rozcieńczania szczepionki, ponieważ igły o wąskim otworze, mogą zatrzymywać niektóre mikroorganizmy stosowane w komórkowej hodowli, co może spowodować, że mieszanie nie będzie jednolite.