Dr inż. Alina Rachwał, Poznań

Niedobór witamin stwarza częste możliwości zmniejszenia efektów produkcyjnych oraz zachorowań ptaków.

Są one wywołane:

• zbyt małą ilością witamin w paszy (nieodpowiedni skład paszy, inaktywacja witamin wskutek złego ich przechowywania),
• nieodpowiednim stosunkiem poszczególnych witamin względem siebie, jak również soli mineralnych, stosowaniem antybiotyków itp.,
• zaburzeniami w przyswajalności witamin, na przykład wskutek zapalenia jelit, małe j ilości żółci itp.

Zapotrzebowanie ptaków na witaminy uzależnione jest od wielu czynników (wieku, produkcyjności, rasy, linii, składu paszy, warunków otoczenia itp.). W zależności od wymienionych czynników dawki witamin można zwiększać lub zmniejszać. Dawki lecznicze powinny być 2-3 razy
większe.

Witamina A.

W organizmach zwierzęcych oprócz biologicznie najczynniejszej witaminy A1 (akseroftolu, retinolu) występują tak że w wątrobie ryb słodkowodnych: witamina A2 – jej wartość wynosi około 40% wartości witaminy A1, neowitamina A, retinen1, retinen2, kitol i inne. W roślinach występują karotenoidy (karoteny, ksantofile), z których jako prowitaminy najczynniejsze są β-karoten i a-karoten.
Witamina A i jej prowitaminy są bardzo wrażliwe na działanie światła i utlenianie. W mieszance paszowej przy dostępie powietrza mogą ulec zniszczeniu już po upływie 2.-3. tygodni. Znoszą natomiast wysoką temperaturę (w warunkach beztlenowych wytrzymują temperaturę 120 °C). Dodatek przeciwutleniaczy do paszy chroni karotenoidy przed zniszczeniem. W jelicie cienkim ptaków karoteny i ksantofile przekształcane są w witaminę A, która następnie z części prowitamin magazynowana jest głównie w wątrobie, układzie śródbłonkowo-siateczkowym, żółtku jaj i tkance tłuszczowej. Około 90% karotenoidów wchłania się w dwunastnicy, a 6% w jelicie biodrowym. Przemiana karotenoidów w witaminę A może zachodzić także w innych tkankach. Ważną rolę w przyswajaniu witaminy A odgrywają czynniki zmniejszające lub zwiększające jej wchłanialność. Czynnikami zmniejszającymi wchłanialność są stany zapalne jelit, oleje mineralne zawarte w paszy oraz utleniacze (zjełczałe tłuszcze), które niszczą witaminę A. Do zwiększenia wchłanialność przyczyniają się obojętne tłuszcze, czynniki emulgujące i przeciwutleniacze. Witamina A i karotenoidy chronione są także przez tokoferole, ale z drugiej strony tokoferole przyczyniają się do zwiększenia wydalania karotenoidów z kałem, jak również hamują przekształcanie karotenoidów w witaminę A. Także nadmiar witaminy A wpływa ujemnie na poziom witaminy E. Za prawidłowy uważa się stosunek witaminy A do witaminy E jak 1000:1.
Istnieje także antagonizm biologiczny między witaminami A i C. Dodatek witaminy C do paszy przy niedoborze witaminy A zwiększa śmiertelność kurcząt. Korzystnie na przyswajanie karotenoidów wpływa białko – przy jego niedoborze obniża się poziom witaminy A w organizmie. Znaczną rolę w przyswajaniu karotenoidów odgrywa lizyna.
Wchłanialność i poziom witaminy A w wątrobie zależy także od ilośći i stosunku wapnia do fosforu. Przy większym stosunku Ca do P jej wchłanialność jest lepsza. Małe dawki mocznika (do 1%) do paszy wzmagają wykorzystanie karotenoidów, większe natomiast zmniejszają. Ptaki w jednakowym stopniu wykorzystują witaminę A jak i karoteny.
Witamina A bierze udział w procesie utleniania komórkowego, prawidłowym działaniu tkanki nabłonkowej (gruczoły), wytwarzaniu purpury wzrokowej, budowie tkanki kostnej, powstawaniu przeciwciał i syntezie hormonów sterydowych. Wpływa na odkładanie białka w organizmie. Przy jej niedoborze dochodzi do zaburzeń w odnowie nabłonka i naskórka oraz zwiększonej przepuszczalności błon śluzowych, co ułatwia wnikanie drobnoustrojów.
Objawy mogą mieć różnorodny charakter. U kurcząt wylęgłych z jaj zawierających odpowiednie ilości witaminy A w zasadzie w pierwszych dwóch tygodniach życia nie występują objawy niedoboru. Uważa się, że dopiero dawka około 10 000 j.m. witaminy A w diecie zapewnia właściwą jej ilość w jajach, konieczną dla prawidłowego rozwoju zarodków. U kurcząt wylęgłych z jaj, w których miał miejsce niedobór witaminy A, występuje obrzęk głowy, niezdarność ruchów, chwiejność chodu, przykucnięta postawa i inne objawy ze strony centralnego układu nerwowego. Po 6.-10. dniach od wystąpienia objawów dochodzi do śmierci.
Poziom witaminy A w paszy wpływa wyraźnie na wzrost kurcząt. Ilustruje to rysunek 1. U ptaków starszych wskutek niedoboru tej witaminy gromadzi się w workach spojówkowych serowato-śluzowo-ropny wysięk. Pojawia się zapalenie i obrzęk zatok podczołowych, wyciek z nosa, częściowe odbarwienie tęczówki, rozszerzenie źrenic, ślepota zmierzchowa (purpura wzrokowa zawiera 25% lipidów, w których rozpuszczona jest witamina A). Rogówka, zwłaszcza ptaków starszych, ulega wysuszeniu (kseroftalmia), powstają pęknięcia, co prowadzi do zakażeń drobnoustrojami, rozmiękania (keratomalatio) i wskutek rozszerzenia zapalenia na całe oko (panoftalmia) dochodzi do utraty wzroku.
Występują także uporczywe biegunki, brak apetytu, charłactwo, zmniejszenie nieśności. U kogutów dochodzi do zwiększenia ciężaru jąder i wcześniejszej produkcji plemników (wzmożona produkcja hormonów androgennych). Wskutek jałowości kogutów, obserwuje się niski odsetek zapłodnionych jaj i niską wylęgowość. W krwi występuje wzrost poziomu kwasu moczowego i hiperglikemia w wyniku zwiększonej aktywności kory nadnerczy oraz wzmożonej ilości kortykosteroidów. Poważną rolę spełniają karotenoidy w nadawaniu odpowiedniej barwy żółtkom jaj i skórze tuszek. Przy niedoborze karotenoidów w diecie żółtka są jaśniejsze, a skóra biaława, Przy stosowaniu wysokich dawek witaminy A pojawia się jaśniejsze zabarwienie żółtka, gdyż dochodzi do wówczas do szybszego odkładnia witaminy A niż karotenoidów. Próbowano podawać w paszy karotenoidy produkowane przez bakterie (SARCENA, FLAVOBACTERIUM), grzyby, wodorosty morskie. Należy jednak pamiętać, że karotenoidy są wykorzystywane przez ptaki selektywnie w różnym stopniu.

Obraz sekcyjny

W przełyku, a niekiedy w jamie dziobowej, krtani i tchawicy, w miejscu ujścia kanalików gruczołów śluzowych występują charakterystyczne białawe guzki (zwyrodniałe komórki nabłonka, śluz i produkty zapalne). W tchawicy może znajdować się złuszczony nabłonek. Nerki są powiększone, na trzewiach, a przede wszystkim na worku osierdziowym, występuje nalot moczanów (skaza moczanowa). Stwierdza się stan zapalny całego przewodu pokarmowego, w dwunastnicy-przekrwienie, a jelita ślepe wypełnione są często twardą, suchą masą kałową. Histologicznie wykazać można zmiany zwyrodnieniowe w bocznych i brzusznych pniach rdzenia kręgowego.

Tabela 1. Rozpoznawanie różnicowe chorób oddechowych u kur.

Rozpoznanie

Różnorodność objawów i zmian stwarza niekiedy trudności w postawieniu rozpoznawania. W rozpoznaniu różnicowym, przy wystąpieniu objawów nerwowych, należy wykluczyć zakaźne zapalenie mózgu i rdzenia oraz niedobór witaminy E (obłęd kurczęcia). Trzeba także mieć na uwadze choroby, przy których pojawiają się stany kataralne przewodu pokarmowego, górnych dróg oddechowych, zapalenie spojówek, obrzęk zatok podczołowych/ rys. 2, tab. 1/.

Ciąg dalszy o witaminie A w numerze czerwcowym.