Joanna Żebrowska, Dorota Witkowska

Koło Naukowe Pasjonatów Higieny i Dobrostanu Zwierząt, Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska,
Wydział Bioinżynierii Zwierząt, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn

Bakterie z rodzaju Salmonella spp. mogą występować w obrębie przewodu pokarmowego i układu rozrodczego ptaków fermowych (Stasiak i in. 2007), zanieczyszczając jednocześnie środowisko ich chowu.

Wzrost pałeczek Salmonella spp. na selektywnym podłożu XLD (fotografia własna)

Surowe produkty pochodzące od zakażonego drobiu mogą być źródłem odzwierzęcych pałeczek Salmonella oraz przyczyną salmonelloz u ludzi. Należy podkreślić, że w Polsce bakterie te stanowią szczególne zagrożenie dla zdrowia publicznego, gdyż są najczęstszą przyczyną zatruć pokarmowych.
W 2018 roku w Europie zarejestrowano łącznie 91 857 potwierdzonych przypadków zakażeń u ludzi spowodowanych przez bakterie z rodzaju Salmonella. Wskaźnik zapadalności wynosił 20,1 przypadków na 100 000 osób i tym samym był niższy o 2,9% w porównaniu z danymi z 2014 roku. Najwyższą liczbę przypadków salmonelloz odnotowano w Niemczech – 13 293 przypadków (wskaźnik zapadalności wynosił 16,1 na 100 000 osób) oraz w Czechach – 10 901 przypadków (wskaźnik zapadalności wynosił 102,7). Oficjalne dane cyklicznie dostarczane do Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA – European Food Safety Authority) wskazują, że w 2018 roku w Polsce stwierdzono 9 064 przypadków zachorowań na salmonellozy (wskaźnik zapadalności wynosił 23,9) (EFSA 2019). Najczęstszą przyczyną zakażeń u ludzi w Polsce jest pałeczka S. Enteritidis, a w następnej kolejności S. Typhimurium (Kuczkowski i Wieliczko, 2015).
Salmonelloza należy do grupy chorób odzwierzęcych, czyli takich, które przenoszą się ze zwierząt na człowieka lub odwrotnie. Główne źródło zakażeń tymi bakteriami stanowią produkty pochodzenia zwierzęcego, zwłaszcza mięso drobiowe i jaja. Ważnymi nośnikami pałeczek Salmonella, odpowiedzialnymi za ich rozpowszechnianie w środowisku, są ptaki dziko żyjące oraz gryzonie, a nawet muchy. Istotnym czynnikiem, bezpośrednio wywołującym zakażenia u zwierząt, jest stosowanie mieszanek paszowych zanieczyszczonych pałeczkami, co może wynikać z nieprzestrzegania pewnych zasad podczas ich przygotowywania. Częstą przyczyną wystąpienia pałeczek Salmonella na fermach drobiu są nieodpowiednie warunki utrzymania ptaków, np. nieoptymalna temperatura, wilgotność, wymiana powietrza, brak dostępu światła oraz zbyt duże zagęszczenie, co wpływa na stan zdrowia i kondycję ptaków. Ponadto salmonelloza może występować równocześnie z innymi chorobami bakteryjnymi. Zazwyczaj ptaki fermowe są bezobjawowymi nosicielami pałeczek Salmonella, co oznacza, że bakterie te nie wywołują u nich objawów klinicznych, a więc nie chorują, lecz są źródłem zarażenia. Zagrożenie ze strony salmonelli wynika z globalnego, narastającego zjawiska antybiotykoodporności. W populacji Salmonella ponad 60 procent bakterii jest oporna na dostępne antybiotyki. Stąd istnieje prawny zakaz stosowania antybiotyków w leczeniu salmonelli, bo z jednej strony takie leczenie nie przynosi pozytywnego skutku, a z drugiej zwiększa antybiotykoodporność. W profilaktyce skuteczne mogą okazać się szczepienia ochronne kur niosek oraz probiotyki, prebiotyki, czy dodatki ziołowe do pasz. Należy podkreślić, iż pałeczki charakteryzują się dość wysokim współczynnikiem przeżywalności (Zając i in. 2011), co może stanowić ryzyko rozprzestrzeniania się tych drobnoustrojów w środowisku naturalnym oraz być przyczyną powstawania wtórych źródeł zakażenia. Ponadto Salmonella ma zdolność przetrwania w pomieszczeniach pomiędzy cyklami produkcyjnymi, nawet po wykonaniu zabiegu dezynfekcji, jeśli nie jest on wykonany we właściwy sposób (Witkowska i Sowińska 2013).
Według Instrukcji Głównego Lekarza Weterynarii (2019), w przypadku wystąpienia zakażenia jaj wylęgowych serotypami Salmonella objętymi programem zwalczania, w zakładach wylęgu drobiu nakazuje się zniszczenie wszystkich jaj wylęgowych oraz piskląt z nich wylęgniętych, a także pochodzących ze stada zakażonego. Oznacza to, że niezbędne są działania bioasekuracyjne i eliminacja tych bakterii u źródła, poprzez skuteczne oczyszczanie i odkażanie budynków, w których był utrzymywany drób, ich otoczenia, środków transportu, obuwia oraz pozostałych przedmiotów, czy też eliminacja szkodników, które są ważnymi wektorami bakterii.

Diagnostyka laboratoryjna

Możliwość diagnostyki salmonelli jest dość obszerna. Jak podaje Dera-Tomaszewska (2011) w rutynowej diagnostyce pałeczek Salmonella spp. wykorzystuję się przede wszystkim metody konwencjonalne, bakteriologiczne, zmierzające do izolacji i identyfikacji drobnoustrojów w metodach hodowlanych (Fot. 1).
Pałeczki kwalifikowane są wstępnie do rodzaju Salmonella na podstawie ich właściwości biochemicznych, a następnie są poddawane serologicznej identyfikacji metodą aglutynacji szkiełkowej, w oparciu o diagnostyczny schemat antygenowej budowy wg White’a-Kauffmana-Le Minora. Obok tradycyjnych metod badawczych w diagnostyce mikrobiologicznej szczepów Salmonella spp. coraz częściej wykorzystuje się metody molekularne (Karakulska i in. 2008) m. in. oparte o technikę reakcji łańcuchowej polimerazy PCR.

Występowanie Salmonella spp. na fermach drobiu

Raport Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności obejmuje monitoring występowania serotypów Salmonella na fermach drobiu. Wykresy 1-3 przedstawiają serotypy Salmonella izolowane łącznie z 22 Państw UE z próbek pochodzących ze stad kurcząt brojlerów (n = 1 715), kur niosek (n=1 194) ora indyków rzeźnych (n=656) w 2016 roku. Najczęstszymi serowarami Salmonella w stadach kurcząt brojlerów oraz kur niosek w UE były Salmonella Infantis, Salmonella Enteritidis, Salmonella Mbandaka oraz Salmonella Kentucky.
Z kolei w stadach indyków rzeźnych stwierdzono duży udział zakażeń ferm Salmonella Derby, Salmonella Infantis, Salmonella Newport, Salmonella Kedougou oraz Salmonella Bredeney. Sporadycznie odnotowano przypadki Salmonella Typhimurium. Według Rašeta i in. (2014) nawet mniej patogenne serowary jak Salmonella Infantis mogą być zagrożeniem zoonotycznym dla ludzi. Należy podkreślić, że w ostatnim czasie obserwuje się coraz większą różnorodność serotypów pałeczek Salmonella, również tych wieloopornych, występujących w stadach drobiu i paszach, na co niewątpliwie wpływa swobodny przepływ surowców i produktów pomiędzy krajami UE (Żebrowska i in. 2017).

Programy zwalczania niektórych serotypów Salmonella

W celu ograniczenia występowania bakterii z rodzaju Salmonella na fermach w Polsce w roku 2009 wdrożono Krajowy Programy Zwalczania Salmonella, którym obecnie objęte są:

  • Stada towarowych kur niosek – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 lutego 2019 roku w sprawie wprowadzenia „Krajowego programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach kur niosek gatunku Gallus gallus” na lata 2019 – 2020 (Dz. U. 2019 poz. 346 wraz z późniejszymi zmianami).
  • Stada kur reprodukcyjnych – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 stycznia 2020 r. w sprawie wprowadzenia „Krajowego programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach kur hodowlanych gatunku Gallus gallus” na lata 2020-2022 (Dz. U. 2020 poz. 200).
  • Stada brojlerów kurzych – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 stycznia 2020 r. w sprawie wprowadzenia „Krajowego programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach brojlerów gatunku kura Gallus gallus” na lata 2020-2022 (Dz. U. 2020 poz. 202).
  • Stada indyków reprodukcyjnych – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 stycznia 2020 r. w sprawie wprowadzenia „Krajowego programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach indyków hodowlanych” na lata 2020-2022 (Dz. U. 2020 poz. 188).
  • Stada indyków rzeźnych – Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 lutego 2019 r. w sprawie wprowadzenia „Krajowego programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach indyków rzeźnych” na lata 2019-2021 (Dz. U. 2019 poz. 352 wraz z późniejszymi zmianami).

Pomimo że programy zwalczania obowiązują w całym kraju już od wielu lat, nadal obserwuje się występowanie wyników dodatnich w pobranych próbkach. Dlatego też warto stale monitorować stada oraz ulepszać obowiązujące programy.

Antybiotykooporność

Szerokie zastosowanie antybiotyków i chemioterapeutyków zwiększa częstotliwość występowania opornych na antybiotyki zoonotycznych patogenów, takich jak Salmonella (Smith i in. 2002). Według raportów Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności z 2018 roku wszystkie szczepy Salmonella wyizolowane w Polsce z mięsa kurcząt brojlerów wykazywały znaczącą oporność na cyprofloksacynę (69,7%) oraz na kwas nalidyksowy (51,5%). Z kolei bakterie Salmonella pochodzące z mięsa indyczego były oporne na cyprofloksacynę (80%), ampicylinę (60%) oraz kwas nalidyksowy (40%). Wszystkie w/w szczepy wykazały 100% wrażliwość na chloramfenikol, cefotaksym, ceftazydym, meropenem, tygecyklinę, azytromycynę, kolistynę oraz trimetoprim. Niepokojący jest fakt, że w ostatnich latach coraz częściej izoluje się szczepy Salmonella oporne na większość dotychczas skutecznych antybiotyków, określane jako MDR (Multidrug-Resistance). W omawianym raporcie EFSA odsetek szczepów wieloopornych w 22 państwach wyniósł 39,8%. W Polsce z mięsa kurcząt brojlerów wyizolowano ponad 30% szczepów opornych na więcej niż 3 antybiotyki oraz ponad 5% szczepów opornych na więcej niż 4 antybiotyki z grupy leków przeciwbakteryjnych. Z kolei w mięsie indyczym odnotowano około 40% szczepów Salmonella opornych na więcej niż 2 antybiotyki oraz około 20% szczepów opornych na więcej niż 3 antybiotyki. W badaniach Voss-Rech i in. (2015) nad lekowrażliwością pałeczek Salmonella w stadach kurcząt brojlerów stwierdzono około 60% szczepów opornych na co najmniej 1 z testowanych środków przeciwdrobnoustrojowych. Wyniki badań wskazują na szerokie występowanie oporności bakterii Salmonella na tetracyklinę lub streptomycynę oraz 100% wrażliwość izolatów na fosfomycynę, norfloksacynę, enrofloksacynę, kolistynę i cyprofloksacynę. Z kolei Dias de Oliveira i in. (2005) stwierdzili najwyższą oporność Salmonella Enteritidis pochodzących z tuszek brojlerów na Sulfametoxazol z Trimetoprimem (90,9%) oraz nieco mniej na nitrofurantoin (86,4%). Przytoczone wyniki badań dotyczące lekooporności bakterii Salmonella w produkcji drobiarskiej wskazują na ich znaczne zróżnicowanie. Ze względu na narastającą oporność szczepów Salmonella spp. na antybiotyki, kraje członkowskie UE zobowiązane są do wykrywania zakażeń oraz monitorowania lekooporności tej bakterii.
Zachorowania na salmonellozę ciągle stanowią poważny problem. Dlatego też skuteczna profilaktyka swoista, obok efektywnej bioasekuracji na fermach drobiu jest niezbędna, by go zminimalizować.

Literatura:

de Oliveira S.D., Flores F.S., dos Santos L.R., Brandelli A. (2005). Antimicrobial resistance in Salmonella enteritidis strains isolated from broiler carcasses, food, human and poultry-related samples. International Journal of Food Microbiology. 97(3): 297-305.
Dera-Tomaszewska B. (2011). Metody typowania bakterii Salmonella. Medycyna Weterynaryjna. 67(03): 162-167.
European Food Safety Authority and European Centre for Disease Prevention and Control (EFSA and ECDC). 2019. The European Union One Health 2018 Zoonoses Report. EFSA Journal. 17(12): 35.
European Food Safety Authority, & European Centre for Disease Prevention and Control. 2018. The European Union summary report on antimicrobial resistance in zoonotic and indicator bacteria from humans, animals and food in 2016. EFSA Journal. 16 (2).
Instrukcja nr 2/2019 Głównego Lekarza Weterynarii w sprawie postępowania powiatowych lekarzy weterynarii przy zwalczaniu niektórych serotypów Salmonella w stadach drobiu, w tym przy realizacji przepisów rozporządzenia Rady nr 2160/2003 w odniesieniu do Krajowych programów zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach drobiu z dnia 28 lutego 2019.
Karakulska J., Kopron K., Nawrotek P. (2008). Diagnostyka szczepów Salmonella Choleraesuis i Salmonella Enteritidis wyizolowanych od zwierząt. Acta Scientiarum Polonorum. Zootechnica. 7(1): 19-32.
Kuczkowski M., Wieliczko A. (2015). Immunoprofilaktyka salmonelloz u drobiu. Życie Weterynaryjne. 90(01): 28-32.
Radkowski M., Zdrodowska B. (2016). Występowanie pałeczek Salmonella w mięsie kurcząt brojlerów. Medycyna Weterynaryjna. 72(8): 516-519.
Rašeta M., Teodorović V., Bunčić O., Katić V., Branković-Lazić I., Polaček V., Vidanović D. (2014). Antibiotic resistance and molecular studies on Salmonella enterica subspecies enterica serovar Infantis isolated in human cases and broiler carcasses. Acta Vet. 64: 257-268.
Smith W.A., Mazet J.A., Hirsh D.C. (2002). Salmonella in California wildlife species: prevalence in rehabilitation centers and characterization of isolates. Journal of Zoo and Wildlife Medicine. 33(3): 228-235.
Stasiak D.M., Dolatowski Z.J., Kordowska-Wiater M. (2007). Total number of bacteria and Salmonella on the skin of broiler chicken carcasses after sonication. Medycyna Weterynaryjna. 63(10): 1230-1233.
Witkowska D, Sowińska J. (2013). The effectiveness of peppermint and thyme essential oil mist in reducing bacterial contamination in broiler houses. Poultry Science, 92(11), 2834-2843.
Voss-Rech D., Vaz CS., Alves L., Coldebella A., Leao J.A., Rodrigues D.P., Back A. (2015). A temporal study of Salmonella enterica serotypes from broiler farms in Brazil. Poultry Science. 94(3): 433-441.
Zając M., Hoszowski A., Wasyl D., Szulowski K. (2011). Salmonella u gadów–epidemiologia zakażeń i zagrożenie dla zdrowia publicznego. Medycyna Weterynaryjna. 67(6): 376-379.
Żebrowska J.P., Witkowska D., Sobczak J., Sowińska J. (2017). Występowanie pałeczek Salmonella w fermach drobiu, stadach gołębi oraz paszach monitorowanych przez Zakład Higieny Weterynaryjnej w Olsztynie w latach 2014-2015. Medycyna Weterynaryjna. 73(2): 111-117.