Bartosz Korytkowski
Ściółka jest jednym z ważniejszych czynników środowiskowych istotnych zarówno dla dobrostanu zwierząt, jak i dla wyników produkcji. Utrzymanie jej prawidłowych parametrów fizycznych takich jak temperatura, wilgotność oraz odczyn sprzyja utrzymaniu prawidłowego mikroklimatu pomieszczeń. Pogorszenie jakości ściółki może negatywnie wpłynąć na zdrowie ptaków, a tym samym ich wartość produkcyjną.
Ściółkę jako część ruchomego wyposażenia kurnika dla ptaków stanowi podłoże zbudowane z miękkich i suchych elementów. Jest to powszechny sposób utrzymania drobiu z uwagi na zapewnienie ptakom środowiska bytowania zbliżonego do naturalnego oraz na niskie koszty urządzenia kurnika. Czynniki, które należy wziąć pod uwagę, dobierając materiał ściółkowy to rodzaj produkcji, wartość użytkowa stosowanego materiału oraz jego dostępność na rynku i cena. Materiał powinien być suchy, niezanieczyszczony mechanicznie i mikrobiologicznie, bez zapachu oraz wodochłonny. Higroskopijność ściółki to jej najistotniejsza cecha, która zależy od ziarnistości i wielkości cząstek materiału. Najlepsza jest struktura gruzełkowata, co istotnie ogranicza emisję szkodliwych gazów. Głębokość ściółki, na jakiej utrzymywane są ptaki, powinna wynosić od 5 do 7,5 cm. Ważna jest także zdolność izolacyjna materiału ściółkowego, która zapewni ptakom ciepło.
Najczęściej stosowanymi materiałami ściółkowymi są słoma, trociny lub torf. W większości pomieszczeń inwentarskich do wyścielania używa się słomy zbożowej (pszenicznej, rzadziej żytniej). Słomę ciętą lub gniecioną cechuje lepsza wodochłonność niż słomę długą. Jest to również bardzo dobry materiał izolacyjny oraz stwarzający ptakom możliwość grzebania. Torf także charakteryzuje się dużą higroskopijnością, ale mokry szybko ulega zbrylaniu, tworząc twardą masę. Ponadto sprzyja on dużemu zapyleniu powietrza w pomieszczeniu i nie występuje powszechnie. Zaletami wiórów drzewnych jest bardzo dobra wodochłonność oraz zdolność neutralizacji zapachu amoniaku. Ściółka ta może być także po fermentacji wykorzystywana jako nawóz. Wióry drzewne pochodzące bezpośrednio z tartaku mogą zawierać zanieczyszczenia, natomiast te przygotowane do ścielenia pomieszczeń inwentarskich są wolne od zarodników grzybów i pleśni. Inne materiały takie jak np. plewy roślin strączkowych mogą być zastosowane jako domieszka do słomy bądź też wiórów drzewnych. Nie nadają się one jednak do bezpośredniego użycia jako ściółka z uwagi na niską wodochłonność.
Wilgotność ściółki nie powinna przekraczać 18% w okresie letnim i 36% w okresie zimowym. Niska temperatura otoczenia może być przyczyną wzrostu wilgotności nawet do 45% i sprzyja powstaniu twardej skorupy na powierzchni ściółki. Zbyt duża wilgotność podłoża wpływa na powstawanie u ptaków brunatnych plam na odnóżach i pęcherzy piersiowych, zwiększa podatność zwierząt na kokcydiozę i zakażenia pasożytami. W zbyt wilgotnym pomieszczeniu mogą namnożyć się owady oraz wzrasta aktywność drobnoustrojów, czego konsekwencją będzie emisja szkodliwych gazów. Wszystkie te czynniki wpływają m.in. na czystość upierzenia ptaków i skorupy jaj oraz klasę poubojową tuszek.
Parametrem bezpośrednio powiązanym z wilgotnością jest temperatura. W pierwszych dniach przebywania piskląt w pomieszczeniu to właśnie temperatura ściółki zapewnia im ciepło, a w mniejszym stopniu jest to temperatura powietrza. Ściółka w pomieszczeniu inwentarskim wydziela znaczne ilości ciepła po upływie około 4 tygodniach od jej wyłożenia. Podczas zasiedlania pomieszczenia przez ptaki jej temperatura powinna wynosić ok. 300C.
Zależnie od warunków środowiskowych w kurnikach skład ilościowy i jakościowy mikroflory zmienia się. Bardziej sucha ściółka sprzyja rozwojowi bakterii, natomiast wilgotna rozwojowi drożdży i pleśni. W budynkach inwentarskich najczęściej występują pałeczki Gram-ujemne z rodzaju Salmonella, Klebsiella, Pseudomonas oraz Escherichia coli, oraz bakterie z grupy ziarniaków, jak Staphylococcus, Streptococcus, Aerococcus, Micrococcus. Około 50 szczepów Salomonella jest zdolnych do wywoływania chorób. Do wysoce inwazyjnych i powodujących wysoką śmiertelność należą S. gallinarum i S. pullorum. Zakażenie może nastąpić poprzez wodę, paszę, ściółkę, drobnoustroje mogą być również przenoszone przez gryzonie. Escherichia coli naturalnie i pożytecznie bytuje w jelitach zdrowych ptaków. W otoczeniu występuje w ściółce, wodzie, paszy i pyle. W przypadku zachwiania równowagi bakteryjnej jelit E. coli namnaża się, wywołując zmiany w jelitach i masowe padnięcia ptaków. Bakteria ta może wywoływać kolibakteriozę, której objawami są utrata apetytu, biegunki, zahamowanie wzrostu, niedokrwistość i utrudnione poruszanie się zwierząt. Natomiast objawami zakażenia bakteriami z grupy ziarniaków będzie pojawienie się ropni, zatrucia pokarmowe czy zapalenie płuc.
Należy również wspomnieć o bakteriach urolitycznych, które rozkładają mocznik do amoniaku. Ich aktywność zależy od rodzaju zastosowanego materiału ściółkowego, jego pH i wilgotności. Amoniak po związaniu z wodą tworzy wodorotlenek amonowy, który przenika do tkanek. Oprócz amoniaku do szkodliwych gazów zaliczymy również siarkowodór oraz dwutlenek węgla. Niewłaściwa pielęgnacja ściółki może być przyczyną przekroczenia dopuszczalnych stężeń gazów występujących w obiektach inwentarskich, co może prowadzić do uszkodzenia górnych dróg oddechowych (zapalenia tchawicy, oskrzeli), podrażnienia błon śluzowych oraz spojówek, owrzodzenia rogówek oczu, a nawet do całkowitej ślepoty. Długotrwała ekspozycja na podwyższone stężenia gazów obniża również odporność ptaków.
Z materiałem ściółkowym przechowywanym na zewnątrz lub wraz z powietrzem wentylacyjnym do pomieszczeń inwentarskich mogą przedostać się grzyby (Penicillum, Candida czy Scopularopsis), które produkują mikotoksyny. Powodują one zatrucia, alergie, grzybice, choroby układu oddechowego, pokarmowego i wątroby oraz osłabiają układ odpornościowy. Szczególnie niebezpieczne są zarodniki grzybów, wśród których możemy wyróżnić suche i wilgotne. Do atmosfery zarodniki suche uwalniane są pod wpływem podmuchu wiatru. Wraz ze zwiększonym ruchem powietrza i zmniejszoną wilgotnością ich stężenie w powietrzu wrasta. Natomiast zarodniki wilgotne do atmosfery dostają się w procesie zależnym od obecności wody, a ich zawartość w powietrzu wzrasta podczas opadów deszczu i zwiększonej wilgotności.
Obecność mikroorganizmów w wilgotnej ściółce może prowadzić także do stanów zapalnych skóry stóp u ptaków, a w konsekwencji do zakażeń bakteryjnych i grzybicznych oraz owrzodzeń. W przypadku zbyt niskiej wilgotności ściółki, co ma miejsce przy zbyt wysokiej temperaturze, w kurnikach wrasta zapylenie. Wpływa to negatywnie na kondycję i zdrowie ptaków oraz osób pracujących w obsłudze. Ptaki doznają podrażnienia narządów wzroku, zapalenia spojówek oraz chorób skóry. Uszkodzeniu mogą ulec górne i dolne drogi oddechowe. Czynniki będące zagrożeniem można kontrolować i eliminować stosując różne metody. Podstawą prawidłowej jakości podłoża, jest odpowiednia wilgotność ściółki, tzn. nie może być ona ani zbyt sucha, ani wilgotna. Zapewni to kontrola ogólnej i miejscowej temperatury powietrza, a także sprawnie działający i funkcjonalny system wentylacyjny. Ponadto zabiegami poprawiającymi jakość ściółki są: okresowe jej przetrząsanie, prace konserwacyjne w ramach planu prac koniecznych do wykonania na fermie, zastosowanie preparatów o właściwościach silnie higroskopowych.
Poprawę kondycji mikrobiologicznej ściółki można osiągnąć poprzez zmniejszenie wilgotności i odczynu pH z zasadowego na bardziej kwaśny. Odpowiednie do tego są preparaty powodujące zakwaszenie o dodatkowych właściwościach bakteriobójczych. W użyciu są także preparaty o niepatogennych kulturach bakteryjnych (np. efektywne mikroorganizmy – preparaty EM), które przyspieszają m.in. rozpad związków azotowych i innych substancji szkodliwych. Po rozłożeniu ściółki i przed zasiedleniem ptaków można wykonać zabieg zamgławiania preparatem dezynfekcyjnym, co częściowo wyeliminuje mikroorganizmy bytujące w roślinnym materiale ściółkowym. Emisję szkodliwych gazów można ograniczyć, posypując ściółkę superfosfatem, stosując preparaty ograniczające aktywność ureazy czy działające dezodorująco. Prawidłowa regulacja temperatury i wilgotności powietrza ograniczy natomiast pylenie ze ściółki. Polewając ściany i korytarze wodą, można w prosty sposób zwiększyć wilgotność w pomieszczeniu, a tym samym także wilgotność ściółki.
W celu poprawy jakości ściółki, mikroklimatu w pomieszczeniu i właściwości nawozowych ściółki, często stosowane są różnego rodzaju dodatki. Są to np. odpowiednio przygotowane domieszki torfu i węgla brunatnego oraz preparaty higienizacyjne pochodzenia mikrobiologicznego. Istotna jest także jakość żywienia drobiu. Prawidłowy bilans składników pokarmowych ma wpływ na wodnistość odchodów. Pasze o zbyt dużej zawartości białka, soli czy zjełczałe tłuszcze prowadzą do chorób układu pokarmowego, a w konsekwencji do zanieczyszczenia ściółki i pogorszeniajej jakości. Również jakość wody podawanej ptakom nie powinna budzić wątpliwości. Liczbę poideł należy dostosować do obsady, powinny się one znajdować na odpowiedniej wysokości, tak by zapobiec nadmiernemu rozchlapywaniu wody przez ptaki. Po zakończeniu cyklu produkcyjnego ściółka może być wykorzystana jako nawóz, jednak wcześniej należy ją poddać procesowi fermentowania.
Dobór odpowiedniego rodzaju ściółki, utrzymanie jej wilgotności na prawidłowym poziomie oraz stworzenie optymalnego mikroklimatu w pomieszczeniach to działania mające zapewnić ptakom odpowiednie warunki. Celem każdego hodowcy powinno być zawsze zapobieganie powstaniu niekorzystnych czynników środowiskowych, które mogłyby negatywnie wpłynąć na zdrowie ptaków oraz obniżyć wartość przetwórczą uzyskiwanego surowca i finalnych produktów. Dbanie o dobrą jakość ściółki przez cały cykl produkcyjny pozwoli wyeliminować ją jako źródło ewentualnych zagrożeń.
Spis piśmiennictwa dostępny u autora.
