W zniesionym jaju proces bruzdkowania jest w stadium moruli, blastuli lub gastruli w zależności od tego, jak długo jajo przebywało w jajowodzie (średnio trwa to około jednej doby).
W chwili zniesienia jaja na skutek gwałtownej zmiany głównie temperatury (z temperatury ciała nioski do temperatury otoczenia) rozwój zarodka zostaje przerwany, aż do chwili umieszczenia jaja w odpowiednich warunkach. Należy zaznaczyć, że bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na wyniki lęgu jest zarówno czas, jak i warunki, w jakich jaja są przetrzymywane przed nałożeniem ich do inkubatora. Im ten czas jest krótszy, tym lepsze wyniki.
W momencie zniesienia na tarcze zarodkowej widoczne są zróżnicowane dwie warstwy komórek i są to zaczątki dwóch listków zarodkowych ektodermy i entodermy. Trzeci listek zarodkowy – mezoderma powstaje podczas pierwszej doby inkubacji. Cały proces tworzenia się pisklęcia w jaju kurzym trwa 21 dni. Jednakże już w pierwszych godzinach inkubacji rozwój embrionalny odbywa się bardzo intensywnie.
W dalszym rozwoju z kolejnych listków zarodkowych tworzy się:
- z ektodermy – skóra, narządy zmysłów i układ nerwowy,
- z entodermy – przewód pokarmowy, układ oddechowy i część gruczołów wewnętrznego wydzielania,
- z mezodermy – układy: mięśniowy, kostny, krwionośny, narządy płciowe, nerki, tkanka tłuszczowa.
W pierwszej dobie inkubacji powstaje smuga pierwotna, a w jej rozszerzonym przedłużeniu tworzy się zaczątek głowy (a w nim zaczynają się kształtować zaczątki pęcherzyków mózgowiowych – stanowią one zaczątki mózgowia, oczu, uszu wewnętrznych i narządów węchowych). W głównej części mezodermy już po 24 godzinach inkubacji zaczyna się forować serce zarodka. Z entodermy kształtuje się rynienka jelitowa, a z niej z przedniej części wykształca się jama dziobowa, gardło, tarczyca, grasica, płuca, przełyk, żołądek, wątroba i trzustka, z jelita środkowego powstaje jelito cienkie, a z tylnego jelito grube. W drugiej dobie inkubacji tworzą się również zaczątki błon płodowych.
W rozwoju embrionalnym ptaków powstają cztery błony płodowe, a są nimi: owodnia, kosmówka, omocznia i pęcherzyk żółtkowy. Jaka jest rola każdej z nich?
Owodnia – początkowo otacza jedynie głowę zarodka, a następnie okrywa cały zarodek. W jej ścianach znajdują się komórki kurczliwe, dzięki którym może się ona kurczyć i rozszerzać. W płynie owodniowym gromadzone są substancje odżywcze, takie jak np.: fruktoza, tłuszcz oraz enzymy, które umożliwiają rozpuszczanie złuszczonego nabłonka zarodka. Płyn owodniowy chroni zarodek przed wysychaniem, przed ewentualnymi mechanicznymi urazami. Najwięcej tego płynu znajduje się około jedenastego dnia inkubacji, jako że wtedy przenika do niego białko jaja. Tuż przed wylęgiem błona ta wysycha i przylega do ciała zarodka.
Omocznia – jest błoną płodową mocno unaczynioną i stanowi dla zarodka narząd oddechowy. Krew bezpośrednio pod skorupą jaja przechodząc, pobiera dzięki porom skorupy tlen, wydziela zaś dwutlenek węgla. Około jedenastego dnia inkubacji omocznia zamyka się w ostrym końcu jaja. Tzw. nóżka omoczni łączy jelito z wnętrzem omoczni. Przez nią są usuwane do omoczni zbędne produkty przemiany materii, których jest ona zbiornikiem. Ponadto omocznia pośredniczy w odżywianiu zarodka – przez jej naczynia krwionośne zarodek z białka czerpie składniki odżywcze, a ze skorupy węglan wapnia.
Kosmówka – otacza owodnię, jednakże pozazarodkową jamą ciała oddziela się od niej. Styka się z błoną obiałkową jaja i tym samym pobiera substancje odżywcze z białka jaja. W szóstej dobie inkubacji błona płodowa omocznia za pośrednictwem właśnie kosmówki styka się z błoną podskorupową i pobiera tlen przez pory skorupy.
Pęcherzyk żółtkowy – otacza kulę żółtkową. Komórki tworzące pęcherzyk wytwarzają enzymy rozkładające substancje żółtka na składniki dyfundujące do naczyń krwionośnych. W miarę wzrostu zarodka pęcherzyk żółtkowy maleje, a tuż przed wylęgiem niewykorzystana część żółtka (jest to około jednej trzeciej) wraz z pęcherzykiem żółtkowym przez przewód jelitowo-żółtkowy zostaje wciągnięta do jamy ciała zarodka. W dwóch pierwszych dobach inkubacji zarodek pobiera tlen i pokarm z żółtka za pośrednictwem pola naczyniowego bez współdziałania układu krążenia.
W trzeciej dobie zaczątek głowy zarodka jest bardzo zróżnicowany. W postaci delikatnych wzgórków pojawiają się także zaczątki kończyn – nóg i skrzydeł. Błony płodowe szybko rozwijają się. Zarodek obraca się i w okolicy ogonowej zagina się pod kątem prostym.
W czwartej dobie zarodek oddziela się od żółtka i całkowicie otoczony jest błoną płodową owodnią. Różnicują się pęcherzyki mózgowiowe. Szkielet zaczyna się formować. Tworzą się zaczątki nerek i gruczołów płciowych. Powoli powiększają się zaczątki kończyn oraz narządy wewnętrzne zarodka.
W piątej dobie można w oczach zobaczyć pigment, wykształca się szkielet chrzęstny zarodka. Na końcu nóg zaczynają się uwidaczniać palce, ponadto tworzy się m.in. grasica, zawiązek żołądka, pierwotna pętla jelitowa.
W szóstej dobie szybkiemu powiększaniu ulega błona płodowa omocznia. Właśnie od szóstej do siódmej doby przejmuje ona funkcje oddechowe. Przez naczynia krwionośne omoczni zarodkowi jest dostarczany tlen. Zaczyna się kształtować dziób i szyja. Oglądając sześciodniowe embriony, można rozróżnić ich płeć, a mianowicie u samców gruczoły są jednakowej wielkości, a u samic widoczne jest
w tym czasie powiększenie lewego gruczołu. Począwszy od tej doby, prawy jajowód zaczyna zanikać.
W siódmej dobie zaczynają się różnicować kolejne części nóg oraz skrzydeł. Wyraźnie powiększają się zarodkom oczy. Można stwierdzić, że zarodek rośnie i rozwija się z godziny na godzinę.
W ósmej dobie powstaje zawiązek chrzęstnego mostka. W tworzeniu się układu kostnego zarodka można wyróżnić trzy zasadnicze etapy: rozwój szkieletu prymitywnego w postaci struny grzbietowej, następnie chrzęstnego i kostnego.
W tworzącym się układzie oddechowym zaczynają się rozwijać worki powietrzne. Zarodek coraz bardziej robi się podobny do pisklęcia, aczkolwiek głowa jego pozostaje jeszcze nieproporcjonalnie duża w stosunku do tułowia.
W dziewiątej – dziesiątej dobie następuje szybki rozwój mięśni (uzyskują zdolność kurczenia się i rozszerzania), owodnia otacza cały zarodek, białko jaja przesuwane zostaje w ostry koniec jaja pod pęcherzyk żółtkowy, na grzbiecie widoczne są zawiązki piór.
W jedenastej – dwunastej – trzynastej dobie – jest to okres szybkiego wzrostu zarodka, od dwunastej doby bardzo wzrasta zużycie tłuszczu żółtka, tak więc wraz z intensywnym przyswajaniem składników odżywczych zmniejsza się również pęcherzyk żółtkowy. Narządy wewnętrzne są już uformowane. Całe ciało zarodka pokrywa się puchem, rogowacieje jego dziób. Na skokach pojawiają się łuski, na końcach palców pazurki.
W czternastej – piętnastej dobie zarodek w tym czasie zmienia swoją pozycję w jaju. Układa się wzdłuż długiej osi jaja i kieruje głowę, dziób w stronę tępego końca i w stronę komory powietrznej.
W szesnastej – siedemnastej dobie do jamy owodniowej przedostaje się niemalże całkowicie białko jaja. Płyn błony płodowej omoczni zaczyna stopniowo zanikać. Oddychanie zarodka staje się coraz bardziej utrudnione.
W osiemnastej – dziewiętnastej – dwudziestej dobie rozpoczyna się oddychanie płucne zarodka, czerpie on tlen z komory powietrznej. Jeżeli nie znajduje tej komory w tępym końcu (np. gdy jest ona umiejscowiona w końcu ostrym lub z boku jaja), zarodek zamiera. Wzmaga się wykorzystywanie składników odżywczych z żółtka. Zazwyczaj w dziewiętnastym dniu inkubacji pęcherzyk żółtkowy i niewykorzystana część żółtka (około jednej trzeciej) zostają przez pępowinę wciągnięte do jamy brzusznej zarodka.
W ostatnich dniach inkubacji zarodek prawie całkowicie wypełnia jajo, jego głowa znajduje się pod prawym skrzydłem i dziób jest skierowany w stronę komory powietrznej. Stopniowo wskutek braku tlenu pisklę zaczyna w jaju wykonywać ruchy głową, następnie wyrostkiem znajdującym się na dziobie przebija błonę podskorupową, po czym obraca się wokół długiej osi jaja i stopniowo naddziobuje skorupę dookoła komory powietrznej.
W dwudziestej pierwszej dobie pisklę stara się wyprostować szyję, jednocześnie odpycha się nogami od skorupy w jej ostrym końcu i powoduje jej rozpadnięcie. Następuje wykluwanie się po około 21 dniach inkubacji u kur. U indyków ten czas to 28 dni, u kaczek podobnie (wyjątek stanowi kaczka piżmowa, u której inkubacja trwa 35-36 dni), u gęsi zaś 30-31 dni.
Analizując procesy rozwojowe zarodka, należy stwierdzić, że przebiegają one w niesamowicie szybkim tempie. U kur w ciągu zaledwie trzech tygodni z mikroskopijnego zarodka cechującego się prostą budową powstaje pisklę, które posiada wszystkie narządy całkowicie uformowane, tak jak dorosły ptak.
Spis piśmiennictwa dostępny u autora
