mgr inż. Sara Dzik
dr hab. Tomasz Mituniewicz, prof. UWM
Koło Naukowe Pasjonatów Higieny i Dobrostanu Zwierząt
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Bioasekuracja, czyli czynności praktyczne podejmowane na terenie gospodarstwa i w jego najbliższym otoczeniu, mające na celu biologiczną ochronę fermy, to bardzo cenna inwestycja dla producentów drobiu. Dobrze opracowany program bezpieczeństwa biologicznego jest niezbędny w każdym gospodarstwie, gdyż jest to kluczowa metoda zapobiegania chorobom zakaźnym w stadzie. (www.wetgiw.gov.pl)
Bioasekuracja stanowi podstawę chowu zwierząt, zwłaszcza w produkcji wielkotowarowej. Jest to niezwykle istotne, gdyż kurczęta brojlery uznawane są nie tylko za podstawę wyżywienia ludzi, ale również za poważne zagrożenie zoonotyczne (Tomczyk, 2016). W chowie kurcząt brojlerów podstawą bioasekuracji jest zasada: „cały kurnik pełen, cały kurnik pusty”. W oparciu o tę zasadę na fermę powinna zostać przyjęta jedna grupa wiekowa ptaków, gdyż ułatwia to kontrolę nad stadem. 1-dniowe pisklęta powinny mieć zbliżoną masę ciała, pochodzić z odpowiedniego źródła i być wolne od chorób. W Polsce brojlery kurze utrzymuje się 35-42 dni. Po skończonym odchowie wszystkie ptaki powinny opuścić teren gospodarstwa. Następnie z budynku usuwa się całą materię organiczną i przystępuje do procesów mycia i dezynfekcji. Ważne jest, aby jednocześnie zwrócić uwagę na obecność owadów i gryzoni, a w razie potrzeby zastosować dodatkowe środki. Kolejno następuje proces „odpoczynku” budynku. Obiekt powinien pozostać pusty przez około 2-3 tygodnie, zanim ponownie zostanie zasiedlony ptakami. Skrócenie tego okresu może być przyczyną zwiększenia ryzyka wystąpienia zakażenia i choroby w nowym stadzie. Jednak, badacze podkreślają że w warunkach niskiego ryzyka, pustka sanitarna może trwać 10-14 dni. Natomiast główna zasada, jaka powinna przyświecać producentom drobiu, to im wyższa wartość ptaków, tym dłuższa przerwa produkcyjna między kolejnymi wstawieniami (Jankowski, 2012). Aby być pewnym, iż budynek jest odpowiednio przygotowany do wprowadzenia nowego stada, warto sprawdzić, czy przeprowadzona dezynfekcja była w pełni skuteczna. W tym celu należy pobrać wymazy z różnych powierzchni budynku oraz sprzętu i poddać je badaniu mikrobiologicznemu (Jankowski, 2012; Kołacz i Dobrzański, 2019; Rys. 1).
Dzięki właściwie przeprowadzonemu odkażaniu istnieje możliwość zapobiegania wielu chorobom drobiu (www.smallfarms.cornell.edu).
Ponadto, Główny Inspektorat Weterynarii podaje, iż zarządzając fermą drobiu, powinny być stosowane niniejsze środki bioasekuracji:
− zapewnienie odpowiednich warunków utrzymania w zakresie temperatury, wilgotności, wymiany powietrza, dostępu światła;
− stosowanie prawidłowej obsady kurnika;
− utrzymywanie w jednym kurniku, w obrębie jednego stada, drobiu w jednakowym wieku (Rys. 2);
− izolacja poszczególnych kurników przez zapewnienie osobnej obsługi, żywienia, narzędzi; jest to niezwykle istotne, jeżeli w obrębie jednego gospodarstwa zasiedlonych ptakami jest kilka budynków, gdyż wówczas rośnie ryzyko transmisji zarazaków chorobotwórczych między nosicielami a ptakami;
− zabezpieczenie paszy przed dostępem gryzoni i dzikich ptaków;
− rejestrowanie wejść osób postronnych na teren gospodarstwa i zapewnienie im odzieży ochronnej oraz umożliwić mycie i dezynfekcję rąk; ważne, aby osoby, które w ostatnim czasie odwiedziły inne fermy drobiu lub miejsca uznawane potencjalnie za zagrożenie epizootyczne, jak na przykład laboratoria diagnostyczne, na fermę, nie powinny być wpuszczane; jest to o tyle istotne, iż ludzie mogą w sposób mechaniczny przenosić mikroorganizmy chorobotwórcze na odzieży, obuwiu, rękach, we włosach lub w górnych drogach oddechowych; ponadto, przed podjęciem decyzji o wpuszczeniu osób postronnych na fermę, należy dokonać analizy czynników ryzyka z tym związanych (Rys. 3);
− odkażanie kół pojazdów wjeżdżających na teren gospodarstwa;
− regularne aktualizowanie planu zabezpieczenia gospodarstwa przed innymi zwierzętami np. psami, kotami, gryzoniami czy dzikim ptactwem;
− rejestrowanie prowadzonych regularnie czynności odkażania, dezynsekcji i deratyzacji. (www.wetgiw.gov.pl)
Ferma drobiu rzeźnego bezwzględnie powinna być ogrodzona, a w bramie wjazdowej oraz na innych drogach wejścia lub wyjścia, należy wyłożyć matę dezynfekcyjną. Natomiast w kurnikach należy wydzielić kącik higieniczny, w którym znajdzie się umywalka, odzież, obuwie ochronne oraz środki dezynfekcyjne. Śluzy sanitarne są dobrym rozwiązaniem w utrzymaniu bezpieczeństwa biologicznego poprzez utrzymanie higieny personelu udającego się lub opuszczającego strefę produkcyjną – osoby wchodzące na fermę po zdjęciu odzieży własnej powinny wziąć prysznic i po przejściu na teren fermy założyć odzież i obuwie, które używane są tylko na jej terenie lub jednorazowe (Jankowski, 2012; www.poultryinternational-digital.com).
Bioasekuracja jest niezbędna na fermie drobiu ze względu na potencjalne zagrożenie zoonotyczne – choroby odzwierzęce stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi. Jedną z głównych przyczyn chorób przenoszonych drogą pokarmową w Unii Europejskiej oraz w USA jest Salmonella spp. – bakterie wywołujące salmonellozy. Szacuje się, że na całym świecie 93,8 mln przypadków zakażeń rocznie jest wywoływanych przez pałeczki Salmonella, a ponad 80 mln z tych przypadków jest przenoszonych drogą pokarmową (Majowicz i in., 2010; Thames i Sukumaran, 2020). Zanieczyszczone mięso drobiowe jest jednym z głównych czynników wywołujących salmonellozy. Akil i Ahmad (2019) podają, że mięso drobiowe stanowi przyczynę 25% wszystkich zatruć układu pokarmowego wywołanych przez drobnoustroje patogenne. Amerykańscy badacze potwierdzają, że drób rzeźny jest często zakażony pałeczkami Salmonella bez wykrywalnych objawów. W związku z tym sugeruje się, że jest głównym czynnikiem ryzyka dla zdrowia człowieka, ze względu na łatwe przenoszenie bakterii z mięsa drobiowego na ludzi. Innym poważnym problemem jest tworzenie biofilmów przez Salmonella na różnych urządzeniach i powierzchniach wykorzystywanych w przetwórstwie drobiu. Sprawia to, że bakterie są bardziej oporne na środki przeciwdrobnoustrojowe i pozostają w zakładzie przetwórczym przez dłuższy czas, zwiększając prawdopodobieństwo skażenia produktów i wystąpienia ognisk chorobowych (Schlisselberg i in., 2015).
Lekooporność drobnoustrojów stanowi globalny problem i zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi oraz zwierząt. W konsekwencji coraz częściej notowane są przypadki braku możliwości skutecznego leczenia pacjentów zakażonych patogenami, ze względu na oporność na antybiotyki oraz wysoki poziom transmisji tychże mikroorganizmów (Roca i in., 2015). Jak podają Castro-Vargas i in. (2020) od drobiu izolowane są pałeczki Salmonella odpowiedzialne za niepowodzenie w leczeniu ludzi, co spowodowało zapotrzebowanie na drugą linię antybiotyków niezbędnych do zwalczania zakażeń.
Innym patogenem równie często odpowiedzialnym za choroby przenoszone drogą pokarmową, jak pałeczki Salmonella, jest Campylobacter (Yang i in., 2019). Niektóre źródła podają, że patogen może odpowiadać nawet za blisko 96 mln przypadków zatruć pokarmowych rocznie na całym świecie (Thames i Sukumaran, 2020). Co ważne, Yang i in. (2019) odnotowali, że wzrost oporności Campylobacter na stosowane środki przeciwdrobnoustrojowe doprowadził do poważnych trudności w leczeniu zakażeń bakterią u ludzi. W konsekwencji w USA odnotowano ponad 300 tys. przypadków potencjalnie nieuleczalnych. Mięso drobiowe uznawane jest za jeden z głównych nośników Campylobacter i szacuje się, że kurczęta są odpowiedzialne za ok. 30% przypadków kampylobakteriozy u ludzi (Dogan i in. 2019). Sprzyja temu, podobnie jak w przypadku pałeczek Salmonella, występowanie patogenu u drobiu oraz brak jednoznacznych i widocznych objawów zakażenia w stadzie.
Do innych potencjalnie niebezpiecznych drobnoustrojów dla człowieka, których obecność notowana jest w kurnikach dla brojlerów, należy Klebsiella pneumoniae – jest najważniejszym medycznie gatunkiem Klebsiella spp. U drobiu K. pneumoniae jest jednym z patogenów układu oddechowego powodujących wysoką śmiertelność u piskląt i ptaków dorosłych (Hamza i wsp. 2016). W konsekwencji może powodować zakażenia układu oddechowego i moczowego u ludzi. Ponadto, K. pneumoniae, izolowana z ferm drobiu, nabywa coraz szerszej oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe (Permatasari i wsp. 2020). Z kolei, Enterococcus faecalis jest jednym z sześciu gatunków z rodzaju Enterococcus związanych z chorobami u drobiu i dotyczy gatunków ptaków w każdym wieku. Może wywoływać trudne w leczeniu stany zapalne u ludzi (np. układu moczowego) (Jørgensen i in., 2017). Bakteria jest szkodliwa, ponieważ szybko nabyła oporność na wiele środków przeciwdrobnoustrojowych. Niebezpieczne są również mykotoskyny, zwłaszcza grzyby z rodzaju Penicillium i Aspergillus wywołujące penicylilozę i aspergilozę (Arné et al. 2011). Są one często notowane w kurnikach dla drobiu rzeźnego i przejawiają silnie toksyczne właściwości dla ludzi i ptaków.
Wirus grypy ptaków stanowi potencjalne zagrożenie pandemiczne, gdyż istnieje możliwość skutecznego rozprzestrzeniania się od ptaków na ludzi, a następnie z człowieka na człowieka (Koutsakos i in., 2019). Od 1997 roku wykrywane są regularnie zakażenia u ludzi wirusami grypy ptaków. Jest to z pewnością efektem tego, że nadzór oraz możliwości diagnostyczne w laboratoriach uległy zdecydowanej poprawie na całym świecie. Jednak może wynikać również z tego, iż w produkcji drobiarskiej zmieniły się praktyki utrzymania ptaków, co zwiększyło potencjalnie możliwość rozprzestrzeniania się chorób odzwierzęcych. Niewłaściwe zarządzanie fermą oraz nieodpowiednia lokalizacja uznawane są za czynniki determinujące pojawienie się i rozprzestrzenianie chorób zakaźnych. Zazwyczaj im większa ferma, tym potencjalnie większe zagrożenie (Jankowski, 2012). Choroba u ludzi może przebiegać różnorako – łagodnie lub nawet kończąc się śmiercią – niezależnie, czy do zakażenia u ludzi doszło na skutek wirusa wysoce zjadliwej grypy ptaków, czy wirusa o niskiej zjadliwości. Naukowcy jednak podają, iż to wirusy H5N1 i H7N9 wywołały do tej pory największą ilość przypadków zakażeń u ludzi, charakteryzujących się bardzo ciężkim przebiegiem (Uyeki i in., 2019).
W obliczu nowej sytuacji na świecie (spowodowanej pandemią koronawirusa) stawiane są jeszcze wyższe oczekiwania względem bioasekuracji. Wszystkie dodatkowo podjęte czynności mają na celu ochronę zdrowia pracowników oraz utrzymanie działalności produkcyjnej (www.poultryinternational-digital.com). Przede wszystkim zaleca się pracownikom zachowywać dystans społeczny, regularnie stosować środki dezynfekcyjne, zachowywać się odpowiedzialnie. Na wielu fermach organizowano szkolenia, mające na celu uświadomienie pracownikom, jak ważne jest ich odpowiedzialne zachowanie – nie tylko w kontekście koronawirusa, ale także wirusa grupy ptaków czy innych chorób zakaźnych. Jest to niezwykle ważne, gdyż to człowiek stanowi podstawę bioasekuracji.
Bioasekuracja nie powinna być traktowana jako dodatkowy koszt, tylko jako inwestycja. Jest to szczególnie ważne, gdyż wiąże się z uzyskaniem dobrych wyników produkcyjnych, jeśli zwierzęta nie będą narażone na działanie patogenów. Tylko zwierzęta będące w dobrym stanie zdrowotnym mogą wydobyć w pełni swój potencjał genetyczny (www.wetgiw.gov.pl). Bioasekuracja to także czynności mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa pracownikom fermy oraz zdrowia publicznego. Zwłaszcza, że brojlery kurze stanowią potencjalne zagrożenie zoonotyczne. Bezpieczeństwo biologiczne powinno być zapewnione na każdym etapie produkcji!
Piśmiennictwo:
1. Akil L., Ahmad H.A. Quantitative risk assessment model of human salmonellosis resulting from consumption of broiler chicken. Diseases 2019, 7, 19.
2. Arné P., Thierry S., Wang D., Deville M., Le Loc’h G., Desoutter A., Féménia F., Nieguitsila A., Huang W., Chermette R., Guillot J. Aspergillus fumigatus in poultry. Int. J. Microbiol. 2011, 746356.
3. Jankowski J. Hodowla i użytkowanie drobiu. Powszechne Wydawnicwo Rolnicze i Leśne, 2012.
4. Castro-Vargas R.E., Herrera-Sanchez M.P., Rodriguez-Hernandez R., Rondon-Barrgan I.S. Antibiotic resistance in Salmonella spp. isolated from poultry: A global overview. Veterinary World 2020, 13, 2070-2084.
5. Dogan O.B., Clarke J., Mattos F., Wang B. A quantitative microbial risk assessment model of Campylobacter in broiler chickens: Evaluating processing interventions. Food Control. 2019, 100, 97–110.
6. Hamza E., Dorgam S.M., Hamza D.A. Carbapenemase-producing Klebsiella pneumoniae in broiler poultry farming in Egypt. J. Global Antimicrob. Resist. 2016, 7, 8–10.
7. Jørgensen S.L., Poulsen L.L., Thorndal L., Ronaghinia A.A., Bisgaard M., Christensen H. Characterization of Enterococcus faecalis isolated from the cloaca of ‘fancy breeds’ and confined chickens. J. Appl. Microb. 2017, 122, 1149-1158.
8. Kołacz R., Dobrzański Z. Higiena i dobrostan zwierząt. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, 2019.
9. Koutsakos M., Kedzierska K., Subbarao, K. Immune responses to avian influenza viruses. J. Immunol. 2019, 202, 382–391.
10. Majowicz S.E., Musto J., Scallan E., Angulo F.J., Kirk M., O’Brien S.J., Jones T.F., Fazil A., Hoekstra R.M. for the International Collaboration on enteric disease “Burden of Illness” Studies. The global burden of nontyphoidal Salmonella gastroenteritis. Clin. Infect. Dis. 2010, 50, 882–889.
11. Permatasari D.A., Witaningrum A.M., Wibisono F.J., Effendi M.H. Detection and prevalence of multidrug-resistant Klebsiella pneumoniae strain isolated from poultry farms in Blitar, Indonesia. Biodiversitas 2020, 21, 4642-4647.
12. Roca I., Akova M., Baquero F., Carlet J., Cavaleri M., Coenen S., Cohen J., Findlay D., Gyssens I. Heure O.E. The global threat of antimicrobial resistance: science for intervention. New. Microbes. New. Infect. 2015, 6, 22-29.
13. Schlisselberg D.B., Kler E., Kisluk G., Shachar D., Yaron, S. Biofilm formation ability of Salmonella enterica serovar Typhimurium acrAB mutants. Int. J. Antimicrob. Agents 2015, 46, 456–459.
14. Thames H.T., Sukumaran A.T. A review of Salmonella and Campylobacter in broiler meat: emerging challenges and food safety measures. Foods 2020, 9, 776.
15. Tomczyk G. Zasady bioasekuracji ferm drobiu w kontekście prewencji wysoce zjadliwej grypy ptaków. Państwowy Instytut Weterynaryjny-Państwowy Instytut Badawczy, Puławy, 2016.
16. www.poultryinternational-digital.com
17. www.smallfarms.cornell.edu
18. www.wetgiw.gov.pl
19. Yang J., Gao S., Chang Y., Su M., Xie Y., Sun S. Occurrence and characterization of Salmonella isolated from large-scale breeder farms in Shandong Province, China. Biomed. Res. Int. 2019, 1–9.