Bartosz Korytkowski

W każdym procesie produkcyjnym, w tym także w produkcji drobiu kluczową rolę odgrywają czynniki ekonomiczne. Jednakże w intensywnym chowie ptaków często dochodzi do zaburzeń behawioralnych, które spowodowane są przede wszystkim różnymi błędami związanymi z zapewnieniem odpowiedniego dobrostanu zwierzętom. A tego rodzaju sytuacje jak m.in. występowanie nawyku kanibalizmu skutkują zawsze gorszym wynikiem ekonomicznym.

Do głównych przyczyn prowadzących do występowania nawyku kanibalizmu zalicza się przede wszystkim:
• nadmierną liczbę ptaków utrzymywanych w pomieszczeniu
• nadmierne stężenie dwutlenku węgla lub amoniaku
• nieodpowiedni, lub źle usytuowany system wentylacyjny (zbyt mała wilgotność względna w pomieszczeniu)
• błędy żywieniowe, nieodpowiedni udział białka, obecność mikotoksyn w paszy, nagła zmiana mieszanki paszowej, zbyt mała ilość wody itd.
• nadmierne (zbyt długie i intensywne) oświetlenie pomieszczenia
• przeciągi
• predyspozycje genetyczne.

Wszystkie te czynniki potęgują stres i wzmagają u ptaków zachowania agresywne, co z pewnością niekorzystnie wpływa na ogólną kondycję ptaków, na ich stan zdrowia. Kanibalizm to bardzo rozpowszechniony problem występujący zarówno w chowie drobiu jak i w chowie innych zwierząt. Jak wymieniono wyżej, przyczyn tej patologii zachowań jest wiele i zazwyczaj nakładają się one na siebie.
Istotną rolę odgrywają czynniki żywieniowe, niedobór białka pochodzenia zwierzęcego w diecie ptaków jest jednym z najważniejszych czynników, jaki może skłaniać ptaki do ataku kanibalizmu, jak też przyczyniają się do niego pozostałe niedobory pokarmowe, głównie zaś: witamin z grupy B, wapnia, błonnika oraz składników mineralnych, które mogą nasilać objawy wzajemnego dziobania się przez ptaki.
Nieregularne pory karmienia oraz pojenia, a także zadawanie paszy w zbyt małej ilości wpływają także negatywnie na zachowania ptaków, które się denerwują i zaczynają ze sobą walczyć o dostęp do paszy. Podobnie zbyt szybkie i łapczywe pobieranie paszy przez ptaki powoduje, iż w pośpiechu zaczynają one dziobać nogi swoich sąsiadów, a smak krwi pobudza je do dalszego dziobania. Również złe rozmieszczenie i niewystarczająca ilość gniazd, karmideł i poideł w pomieszczeniu może stanowić przyczynę występowania agresywnych zachowań u drobiu.
Dla piskląt utrzymywanych w jasno oświetlonych pomieszczeniach często prześwitujące pod cienką skórą na palcach naczynia krwionośne są atrakcyjne i zachęcają do ich dziobania. U osobników dorosłych często obiektem zainteresowania jest stek, jeśli jest on np. obrzęknięty (puloroza) lub zabrudzony kałem z krwią (kokcydioza). Ponadto nioski czasami zbyt szybko opuszczają swoje gniazdo, wówczas błona śluzowa steku nie zostaje całkowicie wciągnięta i także budzi zainteresowanie innych ptaków.
Kanibalizm mogą zapoczątkować także pasożyty zewnętrzne, których ptaki chcąc się pozbyć, wydziobują sobie rany, co z kolei przyciąga inne osobniki. Prawdą jest również to, że ptaki dziobać się mogą nawzajem z nudów, jako że ściśnięte razem na zatłoczonej powierzchni nie mają ciekawszych zajęć od dziobania swojego sąsiada. Ponadto widoczne obrażenia i rany na ciele innych ptaków, z których np. wycieka krew, w jakiś sposób zachęcają inne ptaki do „zabawy”- dziobania. W większości przypadków kanibalizm występuje krzyżowo, co oznacza, że jeden osobnik dziobie drugiego, ale może zdarzyć się tak, że ptak dziobie sam siebie (przeważnie po kończynach). W takich sytuacjach mamy do czynienia z autokanibalizmem.
Jak do tej pory nie udało się opracować jednoznacznej metody zwalczania kanibalizmu. Często wczesne stadia tego nawyku pozostają trudne do zauważenia. Najlepszym sposobem, ażeby zapobiegać kanibalizmowi u drobiu jest zastosowanie prewencji od samego początku.

Czyli należałoby wyeliminować możliwość pojawienia się kanibalizmu w stadzie poprzez:
• użytkowanie tylko odpowiednio przygotowanych pomieszczeń
• stosowanie właściwego źródła światła, jego czasu i natężenia
• zachowywać odpowiednie zagęszczenie ptaków na jednostkę powierzchni
• stosowanie odpowiedniej diety
• na bieżąco należy usuwać z pomieszczenia osobniki z widocznymi uszkodzeniami ciała, zranieniami.

Pełnowartościowe dawki pokarmowe (przy zapewnieniu odpowiednich warunków mikroklimatycznych, właściwej obsadzie) mogą z pewnością zapobiegać występowaniu kanibalizmu i pterofagii. Istotne jest zapewnienie ptakom w dawce pokarmowej pasz o dużym udziale włókna surowego. Duża zawartość włókna powoduje to, że pasza dłużej przebywa w przewodzie pokarmowym, a tym samym sprawia, że ptak dłużej odczuwa mechanizm mechanicznego nasycenia. Także forma podawanej mieszanki paszowej odgrywa pewną rolę, jako że mieszanki granulowane są szybciej pobierane, szybciej wypełniają przewód pokarmowy aniżeli pasze sypkie i skrócenie tego czasu pobierania paszy może zwiększać okres bezczynności drobiu, czyli nudzenia się.
Bardzo ważnym czynnikiem zapobiegającym kanibalizmowi jest program świetlny. Nadmierne oświetlenie to po pierwsze nieekonomiczne zużycie energii elektrycznej, ale też narażenie ptaków na przewlekły stres, któremu automatycznie towarzyszyć może kanibalizm i nadmierne upadki w stadzie. Koniecznym jest przestrzeganie zalecanego dla danego stada programu świetlnego (zarówno liczby godzin światła, jak i jego natężenia). Generalne zasady wszystkich programów to zapewnienie pisklętom w pierwszych dobach wychowu całodobowego oświetlenia, ażeby m.in. chętniej pobierały paszę i wodę, łatwiej przyzwyczaiły się do otoczenia, a następnie w okresie wychowu zmniejsza się liczbę godzin oświetlenia i w okresie reprodukcyjnym tę liczbę zwiększamy. Wszystkie zmiany oświetlenia pomieszczenia powinny być przeprowadzane stopniowo, gwałtowne zmniejszenie nioskom oświetlenia skutkuje nagłym zahamowaniem produkcji. Jak wspomniano, istotne jest też skrupulatne przestrzeganie określonego natężenia światła. Ważna jest także barwa światła, najczęściej stosowane jest światło białe, zbliżone do koloru światła słonecznego, zaleca się też stosowanie światła o kolorze niebieskim, które jest dla ptaków niewidoczne i tym samym ułatwia pracę obsłudze oraz światła o kolorze czerwonym, które działa na ptaki uspokajająco.
Z pewnością należałoby przeanalizować, czy obsada drobiu na jednostkę powierzchni w pomieszczeniu jest właściwa i ewentualnie w przypadku zauważenia pierwszych symptomów nawyku kanibalizmu rozważyć jej zmniejszenie. Podobnie zainteresowanie powinny stanowić: karmidła, poidła czy też gniazda dla niosek. W przypadku zbyt małej ilości karmideł osobniki słabsze z trudnością dostają się do paszy, tym samym stają się jeszcze słabsze i mniejsze i zostają często obiektami do dziobania przez osobniki o większej masie ciała, bardziej dominujące w stadzie. Także niewystarczająca liczba gniazd (zwłaszcza w okresie wysokiej nieśności) może prowadzić do kanibalizmu.
Optymalizacja warunków utrzymania oraz żywienia drobiu nie zawsze w odpowiednim stopniu pozwala zapobiegać kanibalizmowi. W takich przypadkach należy wykorzystywać inne metody. W przypadku szerzenia się kanibalizmu poleca się zastosowanie soli kuchennej jako substancji, która będzie działała leczniczo. Podaje się ptakom około 2% soli w mieszance pełnoporcjowej, co powinno spowodować, że zmieni się samopoczucie ptaków i sprawi, że zaprzestaną one rywalizacji między sobą. Jeżeli po 3 dniach takiej słonej kuracji zachowanie ptaków nie ulegnie wyraźnej zmianie, to dalsze stosowanie soli mija się z celem.
Praktyką zwalczania kanibalizmu i pterofagii jest także przycinanie ptakom dziobów. Z zabiegiem przycinania dziobów wiąże się jednak ból i stres, od dawna budzące wątpliwości w temacie dobrostanu ptaków. Jest to metoda stosowana w wielu krajach. Stosuje się ją najczęściej w przypadku kur chowu klatkowego i ściółkowego, zgodnie z przepisami UE jest też dozwolona w przypadku kur z chowu wolnowybiegowego. W kilku miejscach na świecie powoli odchodzi się od tej metody (np. w Wielkiej Brytanii) lub całkowicie zakazuje się jej stosowanie (np. w Finlandii, Szwecji, Niemczech, Norwegii). W wyniku ciągłej selekcji genetycznej kury z pewnością mogą się znacznie różnić od tych dawniej hodowanych. Aktualnie hodowane kury są potencjalnie mniej podatne na wydziobywanie sobie piór i na kanibalizm, co może podważać zasadność stosowania tej praktyki przycinania dziobów. Brak przyciętych dziobów oznacza konieczność odpowiedniego dostosowania systemów utrzymania zwierząt oraz wprowadzenia alternatywnych działań, które zapobiegną wydziobywaniu piór i kaleczeniu się ptaków.
Kanibalizm i pterofagia w wielkotowarowej produkcji drobiu mogą powodować duże straty ekonomiczne. Nawyki te dotyczą wszystkich gatunków drobiu, jednak najczęściej występują u kur i indyków. Niezmiernie ważna jest systematyczna obserwacja stada. Szacuje się, że straty w światowej produkcji drobiarskiej powstające na skutek kanibalizmu mogą się kształtować na poziomie około 10%. Istotną sprawą z punktu widzenia hodowcy drobiu jest zawsze zapewnienie ptakom odpowiedniego
dobrostanu.

Spis piśmiennictwa dostępy u autora