Bartosz Korytkowski
Kokcydiozy są zespołem pasożytniczych chorób wywoływanych przez pierwotniaki z rodzaju Eimeria. Pojawiają się one najczęściej w przemysłowej hodowli zwierząt i wykazują dużą oporność na działanie środków dezynfekcyjnych. Ich aktywność przyczynia się do chorób ptaków, obniżenia produkcji a także upadków śmiertelnych.
Kokcydiozy ujawniają się w stadzie ptaków w zależności od ich wieku, nieprawidłowego żywienia czy też przebytych zakażeń wirusowych, które powodują obniżenie odporności drobiu. Ich obecność związana jest także ze skażeniem paszy mikotoksynami lub w związku z nieodpowiednimi warunkami zoohigienicznymi takimi jak zbyt duża obsada, zbyt duże stężenie gazów szkodliwych, niewłaściwa wentylacja itp.
Obecnie podaje się, że w środowisku ptaków wyróżnić możemy nawet siedem różnych gatunków pierwotniaków Eimeria. Pomimo tego, że pasożyty te posiadają dwie formy, inwazyjną i nieinwazyjną, liczba zachorowań jest całkiem spora z uwagi na dużą rozrodczość inwazyjnej formy oocyst. Ich patogenność uzależniona jest od wielu czynników, ale sposób zakażenia jest podobny i odbywa się na drodze feralno-oralnej. Ptaki w kontakcie z odchodami, których znaczna ilość może znajdować się w środowisku ich bytowania połykają oocyty pierwotniaka, następnie oocysta poddana działaniu enzymów trawiennych uwalnia sporozoity, które znajdując się w świetle jelita dokonują uszkodzeń jego nabłonka, co prowadzi do zaburzenia prawidłowego odżywiania (proces trawienia i wchłaniania) a także do zakażeń bakteryjnych. Skutkiem powyższego jest osłabienie kondycji ptaka, liczne biegunki i stany zapalne a w konsekwencji także śmierć.
Profilaktyka zwalczania kokcydiozy rozwijała się wraz z rozwojem drobiarstwa i w początkowej fazie polegała ona na stosowaniu związków odkażających: fenoli, siarki, potasu kwasu siarkowego czy pirosiarczynu sodu. Następnie w pierwszej połowie XX wieku zaczęto stosować, na zasadzie dodatku do paszy sulfonamidy, nitrofurazon lub furfurany. Niestety metody te, po jakimś czasie przestały przynosić spodziewane efekty
w związku z wykształceniem się u mikroorganizmów oporności na ich działanie. Doprowadziło to do wprowadzenia w drugiej połowie XX wieku antybiotyków, jako środków leczniczych w walce z kokcydiami. W pierwszej fazie były to antybiotyki lecznicze stosowane również w leczeniu ludzi, w drugiej z kolei opracowano specjalne antybiotyki dodawane do paszy.
Obecnie stosowane preparaty nie są preparatami nowatorskimi, opierają się głównie na wcześniej stosowanych środkach chemicznych, takich jak m.in. siarczany, kwas taninowy, błękit metylenowy, tymol, związki bizmutu lub związkach naturalnych takich jak: olejki eteryczne, preparaty ziołowe, preparaty na bazie czosnku, lebiody, kminku, szałwii, cynamonu czy rozmarynu.
Zadaniem kokcydiostatyków jest hamowanie rozmnażania się pierwotniaków z rodzaju Eimeria. Ich stosowanie pozostaje w obecnej chwili najtańszym sposobem profilaktyki, zapobiegania rozwojowi chorób. Przeznaczenie i możliwość zastosowania w praktyce tego rodzaju preparatów jest regulowane przez szereg przepisów zarówno unijnych jak i krajowych. Stosowanie kokcydiostatyków wymaga zachowania okresu karencji. W przypadku kurcząt rzeźnych stosuje się kokcydiostatyki przez cały okres odchowu (zachowując okres karencji), dla kurcząt chowanych na nioski preparaty o działaniu kokcydiostatycznym podaje się do 12-16 tygodnia życia, a indykom podaje się do 12 tygodnia życia.
Obecny podział preparatów kokcydiostatycznych przedstawia się następująco:
kokcydiostatyki jonoforowe – to preparaty będące produktami fermentacji grzybów Streptomyces i Actinomadura. Ich działanie polega na zaburzeniu transportu błonowego.
kokcydiostatyki chemiczne – to związki chemiczne takie jak: robenidyna, klopidol czy amprol. Mają zarówno działanie hamujące rozwój pierwotniaków (kokcydiostatyczne) jak i kokcydiobójcze.
Skuteczność stosowania kokcydiostatyków związana jest przede wszystkim z ich rodzajem, ale także sposobem ich wchłaniania, dystrybucją i metabolizmem w organizmie ptaka.
Stale rosnąca popularność preparatów naturalnych, ekologicznej żywności i zwiększona świadomość konsumentów, oczekujących żywności o określonych parametrach, przy produkcji której nie stosowano środków chemicznych sprawia, że w walce z kokcydiozą coraz większe zainteresowanie wzbudzają preparaty naturalne ziołowe. Niesie to za sobą wiele korzyści zarówno dla ptaków jak i dla konsumentów produktów drobiowych. Po pierwsze ptaki które otrzymują dodatek preparatów ziołowych w codziennej diecie otrzymują składniki pokarmowe charakterystyczne dla ich naturalnej diety, kiedy np. korzystają z wybiegów.
Zioła zawierają w swoim składzie szereg substancji biologicznie czynnych, które posiadają określone działanie fizjologiczne. Zaliczamy do nich: alkaloidy, flawonoidy, fenole, garbniki, glikozydy, saponiny, olejki eteryczne, śluzy i inne. W przyrodzie ptaki chętnie zjadają rośliny takie jak: mniszek lekarski, rumianek, części pokrzyw, krwawnik pospolity itp. w zależności od ich potrzeb i preferencji żywieniowych. Ma to znaczenie nie tylko w przypadku profilaktyki w walce z ewentualnymi kokcydiami, ale także dla poprawy ogólnej odporności organizmu, poprawy apetytu, smakowitości paszczy, perystaltyki jelit, stymulacji gruczołów takich jak wątroba i trzustka, poprawy sekrecję enzymów trawiennych oraz wydzielania kwasów żółciowych. Ponadto spożywanie roślin zielnych wpływa na poprawę działania błony śluzowej, sekrecję pepsyny i kwasu solnego, ogólnego procesu trawienia, działa przeciwzapalnie, dezynfekująco oraz poprawia walory smakowe produktów drobiowych takich jak mięso i jaja.
Stosowane w produkcji drobiu preparaty ziołowe dzielą się najczęściej na trzy podstawowe kategorie:
kategoria I – są to preparaty złożone z ziół rozdrobnionych. Ich składnikiem są całe rośliny, ich części a także mieszanki roślin. Skuteczność działania tego rodzaju preparatów uzależniona jest od koncentracji w nich substancji aktywnych charakterystycznych dla roślin znajdujących się w preparacie.
kategoria II – ta kategoria produktów ziołowych stosowanych w chowie drobiu obejmuje te preparaty, których skład opiera się na substancji czynnej i rozpuszczalniku. Miarą siły ich działania jest stosunek aktywnego składnika do rozpuszczalnika.
kategoria III – obejmuje produkty, w których skład wchodzą zarówno rośliny, ich części jak i ekstrakty. Siłą działania tego typu preparatów ziołowych jest zależna od ilości poszczególnych składników i ich stopnia wymieszania np. z paszą.
Natomiast do najważniejszych roślin zielnych, mogących mieć również zastosowanie w profilaktyce kokcydiostatycznej zaliczyć możemy:
Czosnek – prozdrowotne działanie czosnku znane jest już od starożytności. Jego dobroczynne właściwości wykorzystywały różne kultury w zwalczaniu dolegliwości przewodu pokarmowego, pasożytów a także jako antidotum na działanie niektórych trucizn. Występujące w nim substancje biologicznie czynne, takie jak: fitosterole, pektyny, śluzy czy flawonoidy cechuje silne i skuteczne działanie. Dlatego czosnek jest bardzo często podstawowym składnikiem wielu preparatów ziołowych dla drobiu. Działa on korzystnie na układ immunologiczny i układ pokarmowy, syntezę niektórych enzymów i kwasów żółciowych. Wykazuje również działanie bakteriobójcze i przeciwwirusowe, przeciwdziała również występowaniu grzybów i pasożytów, w związku z czym wykazuje pewną aktywność wobec pierwotniaków z rodzaju Eimeria, głównie ze względu na zawartość substancji jaką jest ajoen. Związek ten działa hamująco na syntezę fosfatydylocholiny, stanowiącej składnik budulcowy dla błony komórkowej kokcydiów. Czosnek działa na kokcydia zabójczo, ponieważ uszkodzenia powyższych błon są nieodwracalne a to prowadzi do śmierci pasożyta.
Cynamonowiec cejloński – jest kolejną rośliną, która wchodzi w skład wielu preparatów ziołowych, i która z powodzeniem może być stosowana w profilaktyce kokcydiozy. Najbardziej istotną substancją w tej roślinie jest składnik olejku eterycznego – aldehyd cynamonowy, który cechuje silne działanie w zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczych, pasożytów i grzybów. Ponadto wpływa korzystnie na polepszenie funkcji przewodu pokarmowego, trawienia i wydzielanie soków trawiennych.
Lebiodka pospolita – podobnie jak w przypadku dwóch opisanych powyżej roślin zielonych lebiodka (zwana popularnie oregano) jest również bardzo częstym składnikiem preparatów ziołowych dla drobiu. Cechuje ją silne działanie przeciwpasożytnicze. Na szczególną uwagę zasługują dwie zawarte w niej substancje, jest to tymol i karwakrol, które wspomagają proces trawienia, najczęściej poważnie zakłócony podczas kokcydiozy. Poprawa jakości trawienia wpływa na zmniejszenie stopnia uszkodzenia nabłonka jelita cienkiego oraz mniejszą ilość biegunek czy też oocyst.
Glistnik jaskółcze ziele – jest również rośliną, która odpowiednio zastosowana wraz z preparatem ziołowym może przynieść pozytywne działanie w walce z kokcydiami. Substancje zawarte w glistniku wykazują również działanie bójcze wobec bakterii, wirusów i grzybów. Roślina ta wpływa korzystnie na działanie wątroby, dróg żółciowych oraz odgrywa ważną rolę w detoksykacji organizmu ptaka.
Innymi roślinami, na które warto zwrócić uwagę w temacie preparatów ziołowych stosowanych jako kokcydiostatyki są: bylica roczna, która uznawana jest za pierwsza roślinę, podczas badania której wykazano właściwości kokcydiostatyczne. Podobny efekt uzyskać możemy stosując również kurkume, której działanie przyczynia się również do zmniejszenia ilości wydalanych oocyst jak i zmniejszenia stopniu uszkodzenia jelit. Kurkuma działa również stabilizująco na wzrost ptaków, ograniczając spadek masy wywołany działalnością pasożytów. Dodatek korzenia jeżówki w znaczny sposób zwiększa aktywność układu immunologicznego ptaków oraz wspomaga utrzymanie ich tempa wzrostu. Stosowanie preparatów ziołowych wykazuje więc działanie wielokierunkowe, ponieważ najczęściej oprócz działania przeciw kokcydiozie wykazuje również korzystne działanie na układ pokarmowy ptaków lub poprawę ich ogólnej kondycji i zdrowotności. Obecność ziół jako preparatów leczniczych poprawia znacząco przebieg postaci ostrej klinicznej kokcydiozy oraz wpływa korzystnie na samopoczucie i zdrowie ptaków powracających do zdrowia po przebytym zakażeniu. Ponadto nie obserwuje się żadnych efektów ubocznych w stosowaniu ziół a ich dawkowanie jest dość szerokie. Organizmy chorobotwórcze nie wykazują oporności, na którąkolwiek z substancji zawartych w roślinach, a ich naturalne pochodzenie sprawia, że nie wymagają one przestrzegania okresu karencji, można je z powodzeniem stosować od
początku do końca odchowu ptaków. Świadczy to o ich wpływie na bezpieczeństwo żywności. Preparaty oparte o ekstrakty ziołowe można stosować także wraz z innymi metodami leczniczymi np. szczepieniami.
Reasumując przypomnieć należy raz jeszcze, że dobroczynne działanie ziół jest powszechnie znane a ich stosowanie w profilaktyce chowu drobiu jest wielokierunkowe i bardzo często, oprócz właściwości typowo leczniczych podnosi również ogólną kondycję organizmu, dlatego z całą pewnością można stwierdzić, że przy obecnym stanie występowania chorób drobiu zioła stanowią bardzo obiecujący środek leczniczy. Rośliny te ze względu na swoje właściwości lecznicze i ogólne bezpieczeństwo jakie towarzyszy ich stosowaniu stanowią doskonałą alternatywę dla powszechnie dostępnych kokcydiostatyków.
