Mgr inż. Sara Dzik
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz
Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska
Wydział Bioinżynierii Zwierząt
UWM w Olsztynie

Wzmożona zachorowalność zwierząt czy występowanie anomalii behawioralnych są konsekwencją obniżonego dobrostanu. Niska opłacalność produkcji wynika w głównej mierze z częstości zachorowań zwierząt, co z kolei bardzo często jest efektem zachowań anormalnych. W związku z tym, konieczne jest właściwe traktowanie zwierząt poprzez zapewnienie im warunków chowu odpowiadających ich potrzebom bytowym. Umożliwi to nie tylko poprawę kondycji psychicznej zwierząt, ale także zwiększenie zysków finansowych (obniżenie kosztów związanych z leczeniem, mniejsze straty spowodowane upadkami zwierząt).

Współczesne metody chowu zwierząt bardzo często nie uwzględniają wszystkich założeń dobrostanu, dlatego konieczne są zmiany jakościowe w środowisku hodowlanym zwierząt. W związku z tym, coraz częściej zwraca się uwagę na to, by dążenie do maksymalizacji zysku z produkcji było wynikiem spełnienia potrzeb biologicznych oraz behawioralnych zwierząt i nie wiązało się z ich bezwzględną eksploatacją.

Dobrostan zwierząt jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, gdyż obejmuje wiele obszarów: stan zdrowia, zaspokojenie potrzeb biologicznych i behawioralnych, a także możliwości adaptacyjne zwierząt oraz aspekty etyczne, prawne, ekonomiczne i naukowe. Najprościej rzecz ujmując, jest to „stan dobra” organizmu, który uwzględnia wszystkie jego funkcje – komfort psychiczny oraz fizyczny. Wówczas zwierzę pozostaje w pełnej harmonii z otaczającym je środowiskiem.

Kompendium wiedzy na temat dobrostanu stanowi Kodeks Dobrostanu Zwierząt Gospodarczych (Code for the Welfare of Livestock, 1983), w którym opublikowano główne założenia dobrostanu, czyli tak zwane „pięć wolności”:

  • zwierzęta wolne od głodu i pragnienia (zapewnienie świeżej wody i paszy, pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, zdrowotności i żywotności);
  • zwierzęta wolne od dyskomfortu (zabezpieczenie schronienia, wygodnej powierzchni do wypoczynku i optymalnych warunków środowiskowych);
  • zwierzęta wolne od bólu, urazów i chorób (zapewnienie prewencji, profilaktyki, szybkiej diagnostyki i skutecznego leczenia);
  • zwierzęta wolne od strachu i stresu (eliminacja czynników stresogennych);
  • zwierzęta zdolne do wyrażania normalnego behawioru (zapewnienie przestrzeni życiowej i składu socjalnego w grupie).

W polskiej terminologii dobrostan zwierząt może przyjmować wysoki lub niski poziom. Jeżeli zwierzę jest w stanie zaadaptować się w danym środowisku oraz poradzić sobie ze zmianami w nim zachodzącymi, wtedy ich poziom dobrostanu uznaje się za wysoki. Z kolei obniżony poziom dobrostanu przejawia się tym, że zwierzę nie radzi sobie w określonych warunkach. Jak wspomniano wcześniej, pojęcie dobrostanu jest bardzo złożone. Jednak jego ocenę ułatwiają kryteria oceny dobrostanu zwierząt (tabela 1.).
Wielu badaczy podaje, że najbardziej miarodajnym źródłem informacji o poziomie dobrostanu jest behawior. Ma to szczególne znaczenie, gdy dostrzega się bardzo duże odchylenia behawioru od wzorca. Poprzez obserwację zachowania zwierząt można szybko określić jaki jest stan ich zdrowia, jakie mają dolegliwości czy potrzeby. Najczęściej podstawowe potrzeby behawioralne zwierząt są niezaspokajane w warunkach intensywnego chowu. Jest to konsekwencją dużej obsady zwierząt, nieprzyjaznych warunków utrzymania (chów bezściołowy) oraz zabiegów zootechniczno-weterynaryjnych (kolczykowanie, tatuowanie). Powoduje to stres u zwierząt, pogorszenie ich stanu zdrowia oraz obniżenie wyników produkcyjnych.

W związku z powyższym, bardzo ważna jest świadomość polskich producentów drobiu w zakresie dobrostanu zwierząt, ponieważ przemysłowe metody chowu najczęściej stosuje się właśnie/między innymi u drobiu. Bardzo duże kontrowersje budzi w szczególności chów klatkowy. Jego przeciwnicy podkreślają, że ptaki utrzymywane w klatkach nie mogą wykazywać swoich naturalnych zachowań jak: grzebanie, dziobanie, składanie jaj do gniazda czy spoczywanie na grzędach. Wobec tego popęd dziobania skierowany jest w kierunku innych ptaków. Powoduje to nie tylko okaleczenia, ale i wysoki poziom stresu. Agresja wywołana czynnikami stresogennymi powoduje, że dochodzi u ptaków do pterofagii oraz jej skrajnej formy – kanibalizmu. Ponadto, zauważa się przejaw zachowań nietypowych, powtarzających się cyklicznie i odbiegających od normy, które nazywa się stereotypiami.

Stereotypie stanowią rodzaj mechanizmu adaptacyjnego w niekorzystnej sytuacji. Nieprawidłowe utrzymywanie ptaków (chów przez całe życie w budynku inwentarskim) oraz brak możliwości zaspokojenia wrodzonych instynktów przynosi wiele niekorzystnych skutków. Wyzwala to w zwierzętach frustrację, która w dalszej kolejności przechodzi w stereotypie. W takich przypadkach np. u ptaków utrzymywanych w ciasnych klatkach dostrzega się tzw. ruchy zastępcze (poruszanie piórami ogona, potrząsanie głową, stroszenie piór, chodzenie po klatce) oraz ruchy jałowe (imitujące kąpiel piaskową).

Patologie behawioralne u drobiu mogą przyjmować różne formy. Najczęściej dochodzi do zjawiska zwanym pterofagią. Jest to wzajemne wydziobywanie piór przez ptaki (zarówno kury, indyki, kaczki, gęsi czy bażanty lub gołębie). Wyróżnia się dwie formy pterofagii: łagodną i ostrą. Ta pierwsza polega na wydziobywaniu jedynie końcówek piór oraz niszczeniu ich struktury. Pterofagia ostra jest przejawem dominacji w stadzie. Ptak postawiony wyżej w drabinie hierarchicznej stada wydziobuje całe pióra innym osobnikom.

Do przyczyn wywołujących pterofagię zalicza się przede wszystkim obniżony poziom dobrostanu ptaków, który przejawia się głównie niewłaściwym żywieniem. Dokładniej rzecz ujmując, chodzi o niedobór białka w paszy, a przede wszystkim aminokwasów siarkowych. Ptaki z braku składników odżywczych, intuicyjnie wyrywają innym osobnikom pióra, których nasady są bogate w duże ilości białka, a następnie zjadają je. Do innych przyczyn występowania tego zjawiska zaliczyć należy: obecność pasożytów, występujące choroby skóry oraz skłonności dziedziczne.

Do omawianych anomalii behawioralnych może dojść zarówno w chowie intensywnym, jak i ekstensywnym. W obu przypadkach nasilone objawy obserwuje się w okresie pierzenia ptaków (między 3 a 5 tygodniem życia). Wydziobywane są głównie miejsca, które częściowo zostały pozbawione upierzenia. Zazwyczaj są to okolice klatki piersiowej czy krzyżowej (rys. 1.).

Pterofagia

Pterofagia jest szczególnie niebezpieczna dla młodych osobników, u których często dochodzi do niewykształcenia upierzenia. Procesowi wydziobywania piór towarzyszy ból oraz krwawienie. Dodatkowo, podrażnione miejsca na ciele są bardziej narażone na otarcia i urazy. Z kolei w okresie zimowym bardzo często dochodzi do wychłodzenia związanego z brakiem bariery ochronnej w postaci upierzenia. Zjawisko pterofagii bardzo często przeradza się w bardziej skrajną formę anomalii behawioralnych, czyli kanibalizm.
Kanibalizm, podobnie jak omawiana powyżej pterofagia, może wystąpić u wszystkich gatunków drobiu, niezależnie od płci czy typu użytkowego. Najczęściej zjawisko to występuje w wyniku występowania długotrwałego stresu i jest przejawem agresji ptaków wobec siebie. Stanowi bardzo duży problem w produkcji drobiarskiej, powodując znaczne straty ekonomiczne. Szacuje się, że deficyt finansowy wynikający z nasilonego w utrzymywanym stadzie kanibalizmu kształtuje się na poziomie od 10 do 40%. W głównej mierze związane to jest ze znacznym spadkiem nieśności (w przypadku kur niosek) oraz uszkodzeniami ciała (piór) i zwiększonym spożyciem paszy przez utrzymywane ptaki.

Niektórzy badacze podają, że kanibalizm jest zachowaniem, którego można się wyuczyć. Oznacza to, że ptaki naśladując inne osobniki, mogą powielać obserwowane czynności. W konsekwencji kanibalizm może rozprzestrzenić się w całym stadzie. Natomiast czynnikami odpowiedzialnymi za występowanie kanibalizmu u ptaków są:

  • czynniki genetyczne (pochodzenie, rasa, płeć);
  • barwa upierzenia;
  • obecność w stadzie osobników chorych i słabszych, zróżnicowanych wagowo oraz ptaków agresywnych;
  • czynniki środowiskowe (warunki utrzymania, system odchowu);
  • niewłaściwe żywienie;
  • transport;
  • pasożyty.

Badacze podają, że najczęściej kanibalizm wiąże się z występowaniem genu tzw. dominującego białego, który determinuje białą barwę upierzenia (np. kury rasy white leghorn). Dodatkowo istotne są także temperament oraz wysoka aktywność ptaków, które z kolei związane są z obecnością receptora dopaminy D4.

Poza czynnikami genetycznymi istotne są także fizjologiczne, które oddziałują na status wewnątrzustrojowy ptaków. Serotonina jest neuroprzekaźnikiem, który w odpowiednim stężeniu w organizmie działa stymulująco na poziom agresji ptaków. W przypadku sytuacji stresowych u drobiu, może dochodzić do zaburzeń w wytwarzaniu i uwalnianiu serotoniny. Wobec tego, podobnie jak u ludzi, mogą zacząć występować zaburzenia psychosomatyczne przejawiające się u ptaków wzajemnym dziobaniem.

Za występowanie anomalii behawioralnych u ptaków odpowiedzialne są także niekorzystne czynniki środowiskowe. Najczęściej kanibalizm pojawia się u ptaków utrzymywanych klatkowo. Co więcej, wyższa śmiertelność na skutek kanibalizmu notowana jest u osobników, które utrzymywane są na górnych pokładach klatek. Jest to spowodowane bardziej intensywnym oświetleniem, które sprzyja zwiększonej agresji u ptaków. Szczególnie niekorzystne jest jasne oświetlenie o długim czasie ekspozycji.

Występowanie kanibalizmu w stadzie może być także efektem nadmiernie wysokiej temperatury otoczenia oraz częstego przegrupowywania ptaków. W przypadku wymiany grupy wzrasta zainteresowanie innymi osobnikami. Ptaki o dobrej kondycji oraz stosunkowo wyższej masie ciała manifestują swoje miejsce w hierarchii stada poprzez wydziobywanie piór z całego ciała. W związku z tym, nie należy łączyć ptaków zróżnicowanych pod względem wagowym, rasowym oraz o zróżnicowanej barwie upierzenia.

U kur niosek do zachowań kanibalistycznych dochodzi w przypadku żywienia paszą wysokoenergetyczną, o niskiej zawartości włókna surowego, z jednoczesnym ograniczonym dostępem do wody. Źle zbilansowana dawka pokarmowa wynika zazwyczaj z niedoboru białka (głównie aminokwasów) czy też składników mineralnych oraz z nadmiarem w paszy węglowodanów.

Niewłaściwy transport może spowodować poważne straty ekonomiczne. Szczególnie stresogenne dla ptaków są transportery, które służą do przewożenia dużej ilości ptaków. Dodatkowo ograniczony dostęp do świeżego powietrza oraz wrażliwość na duże wahania temperatur, częste przegrzania lub wychłodzenia, są czynnikami powodującymi strach i lęk u ptaków oraz wzmagają poziom agresji.
Aby ograniczyć zjawisko kanibalizmu w stadzie bardzo ważna jest świadomość hodowcy o jego niekorzystnych skutkach. W związku z tym, należy kontrolować stado i zwracać uwagę na to, czy są w nim osobniki agresywne oraz czy ptaki nie są chore i nie są okaleczone. Dodatkowo należy unikać przemieszczania ptaków bez uzasadnionej przyczyny, gdyż wywołuje to u nich poczucie lęku i strachu. Pamiętać również należy, że chwytanie też jest dla nich stresogenne.

Wobec powyższego, zwiększając efektywność ekonomiczną, należy mieć na uwadze zachowanie wysokiego poziomu dobrostanu ptaków. Bardzo często wystarczy zachowanie pewnych prostych nawyków, które mogą przynieść wiele korzyści, gdyż zachowanie optymalnej zdrowotności stada przełoży się na ich większą produkcyjność. Trzeba również mieć na uwadze, że nadmierna intensyfikacja produkcji nie może być obarczona cierpieniem zwierząt.