Prof. dr hab. Stanisław Wężyk
Wstęp
Od 1950 r. znacznie poprawiły się ilościowe i jakościowe wskaźniki produkcji kurcząt brojlerów (Tab.1) Polska od 2014 r. jest europejskim leaderem produkcji drobiu. Wg Komisji Europejskiej produkcja mięsa drobiowego w Unii Europejskiej w 2018 r., wzrośnie o 0.8%, osiągając 14.5 mln. ton. Intensywna, wielkotowarowa produkcja drobiu rozwinęła się w Polsce na przełomie lat 40/50 XX wieku, przeznaczając większość produkcji na zaopatrzenie krajowego rynku, a eksportując głównie pierze oraz puch gęsi i kaczek. W ostatnim dwudziestoleciu, na skutek zmian preferencji konsumentów, nastąpił dynamiczny rozwój produkcji mięsa drobiowego. Wg OECD-FAO, w 2025 r., na całym świecie, drób będzie najchętniej spożywanym rodzajem mięsa, którego średnie spożycie wzrośnie z 28.5 kg do 29 kg/mieszkańca/rok.
Produkcyjność brojlerów zależy od jakości pobranej paszy, na którą wpływa złożony zbiór czynników. Jest ścisły związek między ilością i jakością spożytej paszy, a tempem wzrostu ptaków, ale ustalenie związku przyczynowo-skutkowego, nie jest oczywiste. Dlatego należy ostrożnie interpretować wyniki badań i produkcji, choć spożycie paszy jest właściwym wskaźnikiem maksymalizowania produkcji brojlerów i pomaga zrozumieć czynniki, wpływające na jej pobranie przez drób (Classen i in., 2017).
Żywienie kurcząt brojlerów
Krótki przewód pokarmowy kurcząt brojlerów i ich szybkie tempo wzrostu, decydują o ich dużych pokarmowych wymaganiach. W paszowych mieszankach przeznaczonych dla ptaków w różnym wieku , powinien być zachowany właściwy stosunek energii do białka – najwęższy u piskląt, a poszerzający się z wiekiem brojlerów.
Jakość paszy wpływa na jej spożycie, nawet przy niedoborze lub nadmiarze większości składników pokarmowych. Negatywne skutki, wynikają najczęściej z błędów popełnianych przy produkcji mieszanek. Należy się zatem skoncentrować na czynnikach żywieniowych, wpływających na spożycie paszy, na sposobach jej produkcji i jej przystępnej cenie
Wpływ genotypu i płci kurcząt brojlerów na spożycie oraz wykorzystanie paszy
Tempo wzrostu kurcząt brojlerów, w dużej mierze zależy od ich genotypu, a na spożycie i wykorzystanie paszy, ma także duży wpływ ich płeć (Tab. 2-4).
Energia i białko
Pobierane z paszą odżywcze składniki, decydują o energetycznej homeostazie, decydującej o wysokim dobrostanie brojlerów. Homeostaza jest zdolnością utrzymywania stałości wewnętrznych parametrów organizmu (w zamkniętym lub otwartym systemie), obejmując zwykle samoregulację biologicznych procesów.
Brojlery pobierają odżywcze składniki, aby zaspokoić swe energetyczne potrzeby z tym, że mechanizmy decydujące o ilości zjadanej paszy, nie różnią się między szybko jak i u wolno rosnącymi kurczętami. Brojlery o odmiennych genotypach, różnie reagują na poziom energii w paszy, a niektóre z nich, są na niego obojętne. Na podstawie energii zawartej w paszy, nie można zatem dokładnie przewidzieć jej spożycia przez brojlery i dlatego manipulowane nią, nie wpływa dodatnio na jej pobranie.
Żywienie brojlerów dobrze zbilansowana paszą, uwzględniającą ich zapotrzebowanie na niezbędne dla wzrostu aminokwasy (AA), zwiększanie w mieszance ich ilości, nie przynosi pożądanych efektów, gdyż ptaki reagują na ich niedobór jak i nadmiar, a deficyt jednego z nich, może zakłócić spożycie mieszanki. Jeśli w paszy jest poważny niedobór 1 lub 2 niezbędnych AA, brojlery ograniczają jej zjadanie, bez względu na ogólną ilość AA w diecie. Gdy w paszy występuje antagonizm AA np. lizyny i argininy, kurczęta będą mniej jadły, by go osłabić.
Uwzględniając poziom energii w paszy oraz zrównoważony udział strawnych AA, właściwe zestawienie zrównoważonej mieszanki, jest podstawą maksymalizacji jej spożycia i produkcji brojlerów. Żywienie brojlerów dobrze zbilansowana paszą, o wyższym od wymagań produkcyjnych udziale AA, nie wpływa na jej spożycie, natomiast niezrównoważenie ilości AA, zmniejsza jej pobieranie (Classen i in., 2017).
Włókno
Kurczęta brojlery własnymi enzymami nie trawią włókna, które jest ścianą komórek roślin. Umiarkowany udział w paszach drobiowych nierozpuszczalnego włókna, przedłuża proces trawienia w górnym odcinku żołądkowo-jelitowym (GIT), poprawia funkcję żołądka, ułatwia interakcję z enzymami oraz w zależności od wielkości cząstek paszy, przyspiesza jej przesuwanie w dolnym odcinku przewodu pokarmowego, zwiększając jej spożycie. Niektóre typy rozpuszczalnego włókna np. arabinoksylany, o dużej cząsteczkowej masie i β-glukany, zwiększają w jelitach lepkość trawionej paszy i powodują rozszerzenie GIT. Lepkość rozpuszczalnego włókna, może hamować przepływ paszy i zmniejszyć jej spożycie. Duża zdolność pochłaniania wody przez nierozpuszczalne włókno, zwiększa trawienie w GIT, a na skutek odczuwania sytości – ogranicza żerność ptaków. Dodawane do paszy, aktywne, egzogenne węglowodany, zmniejszają lepkość rozpuszczalnego włókna, bez wpływu na jej spożycie.
Smakowitość paszy
Kurczęta dobrze rozpoznają cechy jakości paszy, wpływające na jej spożycie i brak w niej smacznych składników, co ogranicza jej pobieranie. Różne czynniki wpływają na akceptowanie paszy przez brojlery, ale największy problem stanowią mykotoksyny, których należy w paszy unikać. Wytwarzają je w temperaturze 20o-25oC, niektóre gatunki grzybów i pleśni z rodzajów: Aspergillus, Penicillium, Fusarium, Rhizoctonia, Claviceps i Stachybotrys. Toksynotwórcze pleśnie, mogą się także namnażać w budynkach i są to często rakotwórcze i mutagenne organizmy, hamujące syntezę DNA, zmiany w metabolizmie RNA i powodujące anoreksję. Przyczyniają się także do ostrych i przewlekłych zatruć, także śmiertelnych, powodują alergie, grzybice, choroby pokarmowego układu i wątroby, a także liczne schorzenia związane z osłabieniem układu odpornościowego (Classen i in.,2017). Do mykotoksyn zalicza się m.in. aflatoksyny, ochratoksyny, patulinę i kwas aspergilowy.
Forma paszy i jej przetwarzanie
Spożywanie granulowanej paszy, dzięki jednorodności i większej gęstości, umożliwia szybsze jej pobranie w ilości zapewniającej maksymalną produkcję i przyspiesza tempo wzrostu brojlerów. Ponadto nie ulega rozpylaniu i rozwarstwieniu w wyniku zastosowanych technologicznych procedur, jest mniej skażona mikroorganizmami. Wraz z granulowaną, bardziej energetyczną paszą od sypkiej mieszanki paszą, brojlery pobierają więcej energii i dłużej odpoczywają. Wartość energetyczna, zależy także od jakości granulatu, choć mały rozmiar granul, może zmniejszyć ich smakowitość.
Woda
Spożycie przez brojlery paszy, wymaga wypicia przez nie, odpowiedniej ilości wody, do której ograniczony dostęp, zmniejsza pobranie i pogarsza wykorzystanie paszy, skutkując obniżeniem tempa wzrostu. Na ilość wypitej przez brojlery wody, wpływają czynniki paszowe i środowiskowe. Np. wzrost ilości białka w paszy, udział rozpuszczalnych nie skrobiowych polisacharydów i mineralnych składników – zwiększają pobór wody. Jednak na ilość wypitej przez ptaki wody, największy wpływ ma temperatura w brojlerni. Brojlery pod wpływem cieplnego stresu, zużywają więcej wody, a mniej paszy, od kurcząt utrzymywanych w niższej temperaturze. Pojenie ptaków schłodzoną wodą, zwiększa spożycie paszy. W wysokiej temperaturze otoczenia, także typ poideł (np. dzwonowate lub smoczkowe) jak i dostęp do nich, mogą wpływać na ilość wypijanej wody.
Równocześnie z kontrolą masy ciała brojlerów i ilością zużytej paszy i wody, należy także badać jakość pitnej wody (zapach, barwę) oraz sprawność smoczkowych poideł.
Metody chowu brojlerów i środowisko
Temperatura
Zapewnienie brojlerom odpowiednich środowiskowych warunków, odgrywa ważną role w utrzymaniu temperatury ich ciała i wydajności stada. Postrzeganie warunków środowiskowych w brojlerni, polega na połączeniu absolutnej temperatury z względną wilgotnością. Właściwe cieplne środowisko w okresie wykluwania piskląt, zapewnia później odchowywanym kurczętom, dostosowanie się do warunków brojlerni i maksymalne spożycie paszy tym bardziej, że zarówno niskie jak i wysokie temperatury, ograniczają jej pobieranie. Po okresie wylęgu, cieplny stres obniża spożycie i wykorzystanie paszy, skutkując mniejszym wytwarzaniem ciepła i utrzymaniem stałej homeotermii, które pozwala ciepłokrwistym zwierzętom, utrzymywać względnie stałą temperaturę ciała, zapewniającą przemianę materii i wymianę ciepła z otoczeniem. Kształtowanie się temperatury w brojlerni podczas odchowu kurcząt przedstawia Tab. 5.
Warunki chowu brojlerów, wpływają na ich wymagania pokarmowe. W niskiej temperaturze otoczenia, zwiększa się zapotrzebowanie na energię, potrzebną do utrzymania stałej ciepłoty ciała. Przegrzanie brojlerni skutkuje jednak gorszymi efektami, niż jej niedogrzanie. Na ochłodzenie organizmu ptak zużywa znaczną ilość energii, przy jednoczesnym zmniejszeniu pobierania paszy, co powoduje zahamowanie przyrostów masy ciała. Brojlerzyści są zdania, że o wykorzystaniu genetycznych możliwości produkcyjnych i minimalnym zużyciu paszy/kg przyrostu – decyduje intensywne żywienie ptaków, co w ostatecznym finansowym rozliczeniu, nie zawsze przynosi pożądany skutek.
Gęstość/wielkość obsady/m2 powierzchni podłogi
Kurczęta brojlery są utrzymywane w brojlerni przy obsadzie <33 kg żywca/m2, a większą obsadę, <42 kg żywca/m2, za zgodą powiatowego lekarza weterynarii – można stosować. gdy prowadzący odchów, szczegółowo udokumentuje procedury produkcji oraz dobrostan ptaków.
Gęstość obsady brojlerów, wpływa pośrednio i bezpośrednio na spożycie przez nie paszy, ich wydajność i dobrostan. Bezpośrednie skutki stresu, związanego z gęstością obsady, są kontrolowane przez oś podwzgórzowo-przysadkową (HPA), a bezpośrednie – dotyczą innych aspektów środowiska. Stosowany w chowie brojlerów sprzęt (karmidła i poidła, wentylatory) umożliwia zwiększenie obsady, ale pokrywająca podłogę masa ptaków, nadal będzie odgrywała główną rolę. Skuteczność wentylacji na poziomie grzbietu ptaków, wpływa na jakość ściółki i aktywność w niej drobnoustrojów, zwiększając emisję amoniaku. W przypadku zawilgoconej ściółki, ograniczone spożycie paszy jest prawdopodobnie uzależnione od zwiększonej częstotliwości występowania kontaktowego zapalenia skóry łap brojlerów i złym stanem zdrowia kostnego układu, co z kolei ogranicza ruchliwość ptaków i ich dostęp do paszy oraz wody. Duża obsada ptaków/m2 podłogi, może jeszcze bardziej pogłębiać ten wpływ. Na spożycie paszy, może również wpływać poziom i długość czasu emisji szkodliwych gazów, takich jak amoniak. Zwiększona liczba ptaków na podłodze, powoduje bezpośrednio w ich otoczeniu – wzrost temperatury.
Światło
Kurczęta są ptakami dziennymi i spożywają narastająco paszę od świtu przez cały dzień, na skutek wyczerpania się zgromadzonej w ciągu nocy energii, a później – w związku z zapadającym mrokiem, po którym następuje dłuższa o 4 godziny – noc.
W brojlerni sztuczne oświetlenie winno obejmować ≥80% jej użytkowej powierzchni, a natężenie światła , mierzone na poziomie oka ptaka – powinno przekraczać ≥20 lx.
Widmo światła (Ryc. 1) i długość jego fal, wpływa na spożycie paszy, chociaż wyniki są niepowtarzalne, natomiast zielona i niebieska barwa światła, nie wywiera istotnego wpływu na tę cechę.
ZDROWIE PTAKÓW
Wiek brojlerów, nieprawidłowy świetlny program, słaba wentylacja (za mało tlenu) oraz błędy żywieniowe, sprzyjają ujawnianiu się u kurcząt chorobowych symptomów.
Chore kurczęta mniej jedzą i gorzej wykorzystują paszę oraz wolniej przyrastają. Obniżona o o 70% produkcyjność brojlerów, jest powodowana mniejszym spożyciem paszy, a 30% – zmianom immunologicznym lub metabolicznym, nie związanych z żywieniem. Chociaż wpływ chorób na spożycie paszy jest złożony, prozapalne cytokinyograniczają żerność. Cytokiny są białkami wpływającymi na wzrost, proliferację i aktywność komórek, łącznie z macierzystymi komórkami szpiku, odpowiedzialnymi za odporność.
DODATKI PASZOWE
Większość paszowych dodatków stosowanych w żywieniu drobiu jest także skuteczna u świń, ponieważ oba gatunki są zwierzętami jednożołądkowymi. Dobrze znany enzym fitaza, działa tak u drobiu jak i świń, jednak uważa się, że większość dodatków jest skuteczniejsza w przypadku drobiu, a zwłaszcza brojlerów. Mimo dużego podobieństwa, przewód żołądkowo-jelitowy drobiu nie jest taki sam jak u świń. Gdy drobno zmielona pasza poprawia skuteczność żywienia świń, to u brojlerów zakłóca trawienie. Przyjmuje się, że niektóre dodatki są bardziej odpowiednie dla brojlerów jak np. kwas masłowy, który działa u nich bardzo skutecznie mimo, że się niczym specjalnie nie wyróżnia, na tle innych organicznych kwasów. Im bardziej poznajemy różnice w procesach trawiennych między tymi dwoma gatunkami, tym można oczekiwać większej skuteczności w działaniu niektórych paszowych dodatków.
Szybko czy wolno rosnące brojlery ?
Roy Graber, dziennikarz ds., WATTAAgNet, zapytał 17 lipca 2017r. „Czy ślubowaliśmy, by nie wykorzystywać wolniej rosnących brojlerów? Wiele ferm zastanawia się na chowem wolniej rosnących kurcząt, a nieliczne są zainteresowane większymi zakupami szybko rosnących ptaków, osiągających wysokie masy ciała.
Gdy duże firmy gastronomiczne i sieci restauracji, deklarują pozyskiwanie tylko wolno rosnących kurcząt lub lżejszych, towarowych mieszańców brojlerów, tylko jedno przedsiębiorstwo zgłasza ofertę dostarczanie lepszego mięsa bez kości i dużych, dobrze umięśnionych skrzydeł, o nazwie „jumbo” (słoniowe). Firmę będzie zaopatrywała ferma odchowująca duże ilości, ciężkich, dobrze umięśnionych ptaków, o korzystnie wyglądających, dużych, obłożonych mięsem skrzydłach, których trudno oczekiwać u wolno rosnących, lżejszych brojlerów. Jak wiadomo, uważane dotychczas w Europie, skrzydła i łapy drobiu – za odpad, są poszukiwanym artykułem konsumpcyjnym w Chinach i stają się coraz bardziej modnym daniem w restauracjach Europy i USA.
Podsumowanie
Zjedzona przez brojlery pasza, wpływa na ich wydajność i zależy od wielu żywieniowych i innych czynników. Niedobór lub nadmiar składników paszy, ujemnie wpływa na jej spożycie, ale zalecane przez handel poziomy, oddziałują pozytywnie. Należy unikać skażenia paszy mykotoksynami. Maksymalne spożycie pasz, uzyskuje się, skarmiając wysokiej jakości granulowane mieszanki. Woda jest istotnym odżywczym składnikiem , regulując spożycie paszy, z którą jest bardzo związana. Metody chowu, minimalizujące stres i zapewniające wysoki dobrostan, zwiększają spożycie paszy i wydajność brojlerów. Choroby ograniczają spożycie paszy, dlatego należy im zapobiegać. Skarmiając brojlerami dobrze zbilansowaną paszę i stosując właściwe metody chowu, zwiększa się jej spożycie, a tym samym produkcyjność brojlerów oraz opłacalność fermy.
