mgr inż. Sara Dzik,
dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz
Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska
Wydział Bioinżynierii Zwierząt
UWM w Olsztynie

Z całym przekonaniem można stwierdzić, że produkcja brojlerów kurzych jest przemysłem na skalę globalną. Jednak dynamika rozwoju produkcji mięsa drobiowego w Polsce przewyższa nawet czołowych producentów drobiu na świecie. Konsumenci w XXI wieku coraz częściej wybierają mięso białe, cechujące się wysokimi walorami dietetycznymi. Z tego powodu producenci drobiu (zwłaszcza w Unii Europejskiej) zobligowani są do dostosowania technologii produkcji do przepisów oraz uregulowań, które dotyczą bezpieczeństwa żywności.
Postęp genetyczny w chowie kurcząt brojlerów jest zauważalny i niezaprzeczalny. Dotyczy to przede wszystkim parametrów hodowlano – użytkowych. Od kilkudziesięciu lat obserwuje się wzrost efektywności tuczu kurcząt rzeźnych i brojlerów indyczych. Łatwo dostrzegalne są zmiany cech zewnętrznych brojlera, który jest podstawą masowej produkcji wielkofermowej, w porównaniu z jego wyglądem z poprzednich dekad, a tym bardziej z jego przodkiem (Rys.1).

Rys 1. Postęp hodowlany kurcząt brojlerów na przełomie lat (Zdjęcie: 2014, Poultry Science Association Inc. / Martin Zuidhof i in.)

Jest to zasługa, jak już wspomniano, postępu genetycznego, ale należy również zwrócić uwagę, iż na przestrzeni ostatniego półwiecza nastąpiła znaczna poprawa warunków utrzymania, wyposażenia ferm i technologii chowu. Można zatem stwierdzić, iż nie mamy tutaj do czynienia tylko z postępem genetycznym, ale z szeroko pojętym postępem hodowlanym. Postęp hodowlany w liniach kur mięsnych wynosi rocznie około 4% przyrostów masy żywej brojlera w okresie odchowu. W ciągu ostatnich lat masa ubojowa brojlerów kurzych zwiększyła się dwukrotnie. Jednocześnie o połowę skrócony został czas odchowu ptaków. Wraz z intensyfikacją chowu i hodowli drobiu, a także dążeniem do wzrostu opłacalności ekonomicznej produkcji istotne jest, by hodowca posiadał zasób wiedzy z zakresu fizjologii oraz genetyki zwierząt, ale także potrzeb behawioralnych utrzymywanego drobiu. Dzięki temu możliwe jest uniknięcie zadziałania bodźca usposabiającego do wywołania choroby. Działaniu czynników stresowych sprzyja bowiem znaczna intensyfikacja produkcji, a przede wszystkim duża liczebność ptaków, skumulowanych na niedużej powierzchni. Ptaki żyjące w środowisku, w którym narażane są na nieustanne działanie stresora, są podatniejsze na występowanie chorób. Najbardziej niebezpieczne są choroby zakaźne, które mogą przenosić się poprzez kontakt bezpośredni lub drogą pośrednią np. poprzez paszę czy wodę zanieczyszczoną patogenami. Występowanie patogenów w produkcji drobiarskiej nie jest jednak jednoznaczne z występowaniem czy intensywnością rozwoju choroby. Jest to bowiem zależne także od czynników takich, jak:

  • potencjalnego osłabienia układu odpornościowego ptaków,
  • bytowania patogenu zjadliwego w środowisku życia ptaków,
  • wrażliwości ustroju zwierzęcia,
  • obecności wektorów przenoszących czynnik patogenny.

Do infekcji ustroju może dojść kilkoma drogami: poprzez układ oddechowy, pokarmowy oraz uszkodzoną powłokę ciała.

Do infekcji układu oddechowego najczęściej dochodzi w tzw. „warunkach sprzyjających”, to znaczy podczas nadmiernego zagęszczenia zwierząt w klatkach czy pomieszczeniach. Ponadto infekcja może rozwinąć się poprzez bezpośredni kontakt ptaka zdrowego z wydzieliną nosową osobnika chorego. Z kolei w chwili gdy drobnoustroje dostają się do organizmu z zakażoną wodą lub paszą, wówczas mówi się o infekcji pokarmowej. Bardzo często w produkcji drobiarskiej dochodzi do przenoszenia bakterii gram – ujemnych z rodziny Eschericha oraz Salmonella. Są one szczególnie niebezpieczne, gdyż przez długi okres czasu mogą bytować w danym środowisko. Ponadto do infekcji może dojść w wyniku uszkodzenia powłok ciała tzn. przerwania ciągłości skóry, co sprzyja zakażeniom przez drobnoustroje patogenne (zwłaszcza z rodziny gronkowców). Dodatkowo taka forma zakażenia może uwalniać toksyny do ustroju zwierzęcia. Wobec powyższego kluczowym elementem produkcji zwierzęcej jest tzw. pojęcie dobrostanu. Najprościej mówiąc, jest to zapewnienie ptakom odpowiednich warunków bytowania, co z kolei sprzyja osiągnięciu wysokich wyników produkcyjnych przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej jakości produktu końcowego. Zasady dobrostanu narzucają posiadanie nowoczesnych, wyspecjalizowanych budynków, dobrego sprzętu, ale także odpowiednio wykwalifikowanej kadry. Nie tylko system utrzymania, ale i sposób zarządzania jest bardzo istotny. Kluczowe jest także dostosowanie się do 5 wolności dobrostanu (wolność od głodu i pragnienia, wolność od urazów psychicznych i bólu, wolność od ran i chorób, wolność od stresu, wolność do wyrażania naturalnego zachowania się). Wielu badaczy podkreśla, że na dobrostan ptaków większy wpływ mają czynniki środowiskowe (zapewnienie właściwych parametrów mikroklimatu) niż wielkość obsady ptaków. Bardzo istotna jest również jakość materiału ściółkowego, z którym ptaki mają ciągły kontakt. W chowie kurcząt brojlerów kluczowym wskaźnikiem, świadczącym o prawidłowym dobrostanie (a zwłaszcza o odpowiedniej jakości ściółki), jest występowanie kontaktowego zapalenia skóry podeszwy stóp ptaków (ang. Footpad Dermatitis – FPD). FPD najczęściej występuje u ptaków utrzymywanych w chowie ściółkowym, a zwłaszcza, gdy ściółka jest nadmiernie wilgotna i zawiera duże ilości kału bądź gdy podłoga ma zbyt twardą powierzchnię. Kontaktowe zapalenie skóry obejmuje naskórek oraz powierzchniową warstwę skóry. Choroba rozpoczyna się od pęknięcia bądź mikrourazu, a następnie dochodzi do zakażenia bakteryjnego. Specyficzna budowa anatomiczna nogi ptaków (krew nie płynie aż do najodleglejszych części, lecz przez usytuowane głębiej naczynia płynie z powrotem do tułowia), stopy nie są wystarczająco ukrwione, aby poradzić sobie
z patogenami i postępującym procesem zapalnym. W rezultacie stwierdza się nadmierne rogowacenie, nadżerki i odbarwienia skóry. Jest to bardzo duży problem w wielkotowarowej produkcji brojlerów kurzych i indyczych. Stan zapalny powoduje ból oraz znacząco obniża dobrostan ptaków. Konsekwencją są niższe przyrosty masy ciała oraz obniżenie wartości rzeźnej tuszek.

FPD stwierdzane jest znacznie częściej u ptaków utrzymywanych na mokrej ściółce, niż na suchej. Z tego powodu hodowcy powinni zwracać szczególną uwagę na stan linii pojenia (odpowiednie ciśnienie oraz wyciek), których funkcjonowanie ściśle należy wiązać z występowaniem zapalenia skóry podeszwy kurnikach. Zwiększone wycieki wody pogarszają jakość ściółki, zwiększając tym samym podatność łap ptaków na uszkodzenia. Tkanka miękka podeszwy stóp w połączeniu z substancjami drażniącymi, jak np. amoniak, może doprowadzić do intensyfikacji rozwoju Footpad Dermatitis.

Bardzo ciekawym aspektem jest także fakt, że dostrzeżono sezonowość występowania tej jednostki chorobowej. Najwięcej przypadków zapadalności na FPD stwierdza się w okresie jesienno-zimowym, od października do stycznia. Może to wynikać z czynników środowiskowych takich, jak: niedostateczna wentylacja, nierównomierne ogrzewanie, różnica między temperaturą podłogi a temperaturą powietrza w budynku inwentarskim. Jak wspomniano wcześniej, na jakość i konsystencję ściółki dodatkowo wpływa kał wydalany przez ptaki. Zatem bardzo ważny jest skład dawki pokarmowej. Wysoka zawartość sodu i potasu może doprowadzić do nadmiernego spożycia przez ptaki wody, co powoduje zwiększenie wydalania kału, często wodnistej konsystencji, co pogarsza jej parametry fizyko-chemiczne. Również niedobór witaminy A oraz biotyny ma wpływ na powstawanie stanów zapalnych podeszwy stopy.

Do infekcji bakteryjnej stopy dochodzi w sytuacji, gdy ciągłość skóry zostaje przerwana. Najczęściej odpowiedzialne za występowanie FPD u kurcząt brojlerów odpowiedzialne są przede wszystkim bakterie takie, jak: Staphylococcus aureus, Escherichia Coli, ale również Proteus i Pseudomonas. W przypadku gdy pojawią się pierwsze otarcia na stopach zwierząt, należałoby zastosować środek farmakologiczny o działaniu osuszającym, ale także wspomagającym gojenie się ran. Kluczowym składnikiem takich preparatów jest kwas salicylowy,
który pobudza proces regeneracji skóry właściwej oraz reguluje odnowę komórkową i działa dezynfekująco i biobójczo. Związek ten dodatkowo wiąże amoniak, siarkowodór czy dwutlenek węgla. Preparat leczniczy zawierający kwas salicylowy aplikuje się bezpośrednio na ściółkę. Trzeba również pamiętać, że wszystkie zabiegi poprawiające stan ściółki w kurnikach mogą przyczynić się do utrzymania podeszwy stopy ptaka w optymalnej kondycji.

Rys. 2. 5-stopniowe kryterium oceny zmian na poduszce stopy kurcząt brojlerów (Butterworth, 2009).

Typowe objawy dla pojawienia się FPD w stadzie to niechęć ptaków do poruszania się, przesiadywanie na ściółce, chwiejny chód oraz kulawizny. Wspomniana niechęć do poruszania wynika przede wszystkim z dużej bolesności, którą można potwierdzić badaniem klinicznym wykonując ucisk na poduszkę stopy. Dotykając nóg ptaków można wyczuć drżenie mięśni. Ptaki mają również trudności z wstawaniem z pozycji siedzącej. Dysfunkcja lokomocyjna i ból sprawiają, że obniża się spożycie paszy, czego następstwem są zmniejszone przyrosty masy ciała ptaków. W chorobie tej obserwuje się również nadmierne rogowacenie naskórka (tzw. łuskowatość). Ponadto powstają nadżerki oraz wrzody. Proces chorobowy zaczyna się na obrzeżach poduszki stopy, wówczas pojawiają się drobne zmiany, które następnie zlewają się w większe skupiska i tworzą jeden wrzód, który powstaje w centrum poduszki stopy. W konsekwencji przyklejają się do niego odchody i ściółka, co sprzyja namnażaniu bakterii patogennych. Zdarza się, że zmiany chorobowe występują także na skórze poduszek członów palcowych. Aby móc sklasyfikować poziom zmian, opracowano kryteria umożliwiające ocenę zmian na poduszce stopy. Najczęściej stosuje się skalę 5-stopniową (Rys.2) oraz 3-stopniową (Rys.3).

Rys. 3. 3-stopniowe kryterium oceny zmian na poduszce stopy kurcząt brojlerów (Dowsland, 2008).

W pierwszym przypadku wyróżnia się następujące założenia:
0 – zmiany są niewidoczne, naskórek gładki, brak odbarwienia skóry,
1 – rogowacenie naskórka, brak odbarwienia,
2 – pojawienie się nadżerek oraz odbarwienia skóry,
3 – nadmierne rogowacenie, nadżerki i odbarwienie w naskórku,
4 – odbarwienie, nadmierne rogowacenie, wrzody.

Skala 3-stopniowa zakłada następujące kryteria:
0 – brak zmian lub bardzo małe zmiany, niewielkie powierzchowne przebarwienia na ograniczonym obszarze, łagodne rogowacenie naskórka.
1 – łagodne zmiany chorobowe, przebarwienie poduszki stopy, powierzchowne uszkodzenia, ciemne plamy na podeszwach łap.
2 – ciężkie uszkodzenie, wrzody lub strupki, krwotoki lub objawy obrzęku łap.

Kontaktowe zapalenie skóry podeszwy stopy jest jednostką chorobową, która została opisana przede wszystkim u kurcząt i indyków. Stanowi ona problem w wielkostadnym chowie tych gatunków drobiu, a jej występowanie związane jest przede wszystkim z żywieniem oraz specyficznymi dla tego typu chowu warunkami środowiskowymi utrzymania ptaków. Wielu badaczy podaje również, że FPD częściej występuje u samców niż samic. Jak dowiedziono, wynika to przede wszystkim z ich większej masy ciała, a w konsekwencji większego ucisku na łapy. Samce mają także większe zapotrzebowanie na składniki pokarmowe w diecie. Jednakże bez wątpienia to jakość ściółki oraz jej stopień zabrudzenia odchodami odgrywa najistotniejszą rolę w nasileniu występowania FPD w odchowie ptaków hodowlanych.