Mgr inż. Sara Dzik,
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz
Bezsprzecznie, za jeden z kluczowych aspektów dla producentów drobiu uznaje się zapobieganie skażeniu stad poprzez patogeny i wirusy. Każdorazowo choroby zakaźne oraz choroby odzwierzęce pojawiające się w stadzie, niosą za sobą poważne konsekwencje, także gospodarcze, które odczuwa również całe społeczeństwo.
Przede wszystkim, istotna jest świadomość zagrożenia oraz opracowanie i wdrożenie odpowiednich procedur bezpieczeństwa biologicznego w danym gospodarstwie, a także współpraca właścicieli gospodarstw z właścicielami rzeźni. Zatem skuteczny system monitorowania, stosowanie dobrych praktyk produkcyjnych i higienicznych, znajomość aspektów bezpieczeństwa biologicznego oraz odpowiednie zarządzanie stanowią gwarancję bezpiecznej produkcji. Za główne drogi skażenia mikrobiologicznego na fermie drobiu uznaje się zakażenie poziome – wprowadzenie patogenu poprzez np. skażoną paszę, sprzęt, przemieszczanie się personelu, gryzonie. Warto podkreślić, iż w Polsce ograniczono do minimum ryzyko występowania zakażeń bakterią Salmonella poprzez ulepszony system zwalczania drobnoustrojów zarówno w produkcji pasz oraz sektorze reprodukcyjnym (Europejski Przewodnik dla Przemysłu Drobiarskiego, 2010).
Omawiając bezpieczeństwo produkcji w branży drobiarskiej, bez wątpienia należy podkreślić istotność bioasekuracji.
Bioasekuracja
Bioasekruacja, czyli bezpieczeństwo (biologiczne) jest pojęciem, o którym mówi się ostatnimi czasy coraz częściej i coraz głośniej. Jest ono ściśle związane z chowem i hodowlą zwierząt, produkcją pasz oraz produkcją żywności (Bakuła, 2014). Ściślej rzecz ujmując bioasekuracja na fermie drobiu skupia się wokół izolacji drobnoustrojów patogennych spoza obszaru gospodarstwa, jak również wokół ochrony ptaków przed mikroorganizmami chorobotwórczymi, które znajdują się na obszarze fermy. Innymi słowy, jest to szereg czynności zapobiegających przedostaniu się czynników chorobotwórczych na fermę (jak bakterie, grzyby, wirusy, pasożyty) i rozprzestrzenianiu się ich w jej obrębie (Jankowski, 2012).
Jak podają Kwiatek i in. (2015) bezpieczeństwo żywności powinno obejmować każdy etap produkcji, począwszy „od pola”, a skończywszy na „stole konsumenta”. Oznacza to, że gwarancją zapewnienia bezpiecznego produktu końcowego jest podejmowanie szeregu zintegrowanych działań, zaczynając od produkcji surowca, poprzez właściwą higienę pasz, zapewnienie odpowiednich warunków utrzymania ptakom hodowlanym, bezpieczną technologię produkcji oraz obrót i handel, aż do momentu spożycia przez konsumenta bezpiecznego produktu. Co więcej, każdy z wymienionych etapów jest tak samo ważny (Bakuła, 2014). Szczególnie należy podkreślić, iż najprawdopodobniej to działalność człowieka powoduje wtórne ogniska na fermach drobiu (Tomczyk i Śmietanka, 2017) (Rysunek 1). Wobec tego istotne jest umiejętne stosowanie zabiegów higienicznych, które są związane z bioasekuracją na poziomie produkcji zwierzęcej:
- dezynfekcja,
- dezynsekcja,
- deratyzacja,
czyli DDD (Bakuła, 2014; Kwiatek i in., 2015;).
Wspomniane zabiegi higieniczne (dezynfekcja, dezynsekcja, deratyzacja – DDD) są podstawowymi metodami stosowanymi w budynkach przeznaczonych dla zwierząt. Zwłaszcza w produkcji wielkotowarowej odgrywają one kluczową rolę. Przede wszystkim zapobiegają pojawianiu się oraz przenoszeniu licznych chorób zakaźnych i inwazyjnych (Kołacz i Dobrzański, 2006).
Dezynfekcja
Dezynfekcja: inaczej odkażanie. Zabieg służący do niszczenia patogenów za pomocą substancji i produktów czyszczących i odkażających (należy bezwzględnie przestrzegać informacji od producenta nt. stosowania odpowiednich stężeń preparatu). Przeprowadza się go w budynkach inwentarskich, magazynach pasz oraz innych obiektach, które mogą stanowić miejsce rozwoju i rozprzestrzeniania się choroby zakaźnej. Dezynfekcji podlegają także śluzy sanitarne zarówno osobowe, jak i samochodowe (Kołacz i Dobrzański, 2006).
Rysunek 1. Wtórne ogniska zakażeń na fermach drobiu (Tomczyk i Śmietanka 2017; www.thepoultryguide.com)
Zabieg dezynfekcji można podzielić na 3 rodzaje:
- odkażanie zapobiegawcze – jest to zabieg wykonywany z pewną częstotliwością na fermie, profilaktycznie – niezależnie czy wystąpiła choroba zakaźna, czy też nie. Metoda ta stosowana jest podczas wymiany stada. Po właściwie przeprowadzonym odkażaniu
z zachowaniem odpowiedniego odstępu czasowego można wprowadzić nową obsadę ptaków (www.agrofakt.pl) (Rysunek 2). - odkażanie bieżące – jest to zabieg stosowany podczas wystąpienia choroby zakaźnej w stadzie. Głównym celem jest wyeliminowanie zarazaków i zapobieganie dalszemu szerzeniu się zachorowań. Jest on prowadzony tak długo, aż stwierdzone zostanie wygaśnięcie choroby zakaźnej. W wyjątkowych sytuacjach, np. podczas wykrycia bakterii Salmonella, zaleca się kontakt z wykwalifikowaną osobą lub lekarzem weterynarii w celu ustalenia i doboru właściwego środka dezynfekcyjnego oraz jego stężenia. Jest to ważne, gdyż w przypadku tego patogenu dotychczas stosowane preparaty mogą okazać się nieskuteczne (oporność bakterii) (Europejski Przewodnik dla Przemysłu Drobiarskiego, 2010).
- odkażanie końcowe – metoda ta stosowana jest po wygaśnięciu choroby zakaźnej w stadzie. Jej celem jest zapobieganie
ponownemu zakażeniu. Jest to ważne, gdyż nawet jeśli zwierzęta wyzdrowieją i usunięte zostaną ptaki padłe, patogeny mogą pozostać i ponownie zakażać (Kołacz
i Dobrzański, 2006).
Rysunek 2. Właściwie przeprowadzona dezynfekcja umożliwia wprowadzenie nowego stada do kurnika (www.wall.alphacoders.com)
Fizyczne metody dezynfekcji
Dezynfekcja za pomocą czynników fizycznych. Za najczęściej stosowane uznaje się: promieniowanie ultrafioletowe (UV) (Rysunek 3), wysoką temperaturę oraz promieniowanie jonizujące. W przypadku stosowania promieniowania UV pod postacią lamp (kwarcowo-rtęciowych), działanie bakteriobójcze wykazuje frakcja o długości fal poniżej 280 µm (Kołacz i Dobrzański, 2006). Natomiast ważne jest, aby nie stosować promieniowania ultrafioletowego w dużych dawkach, gdyż może stanowić to zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi oraz zwierząt. Zatem, aby dezynfekcja była jak najbardziej skuteczna, zalecane jest stosowanie lamp UV w pustych pomieszczeniach. Z kolei za pomocą wysokich temperatur w szybki sposób pracownicy obsługi mogą odkazić odzież ochronną czy drobne narzędzia – odkażanie poprzez gotowanie. Jest to również skuteczna metoda poprzez opalanie przedmiotów, które odporne są na działanie ognia jak np. widły czy łopaty. Natomiast promieniowanie jonizujące nie znalazło zastosowania w produkcji drobiarskiej (oraz w ogóle w praktyce) ze względu na radioaktywne działanie promieni (Kołacz i Dobrzański, 2006).Chemiczne metody dezynfekcji
Metody chemiczne w branży produkcyjnej są częściej stosowane – zwłaszcza do dezynfekcji kurników czy silosów. Cechuje je wysoka skuteczność, łatwość wykonywanych zabiegów oraz szeroka dostępność. Ze względu na wzrost oporności patogenów na działanie różnych środków chemicznych, firmy prześcigają się i konkurują ze sobą o jak najbardziej skuteczny środek dezynfekcyjny – bakteriobójczy. Kołacz i Dobrzański (2006) podają, co należy wziąć pod uwagę, wybierając środek dezynfekcyjny (Rysunek 4). Dodatkowo ważne jest, jakie kroki należy przedsięwziąć, aby dezynfekcja chemiczna okazała się skuteczna. Po pierwsze, należy ustalić, jaki to ma być rodzaj odkażania oraz czy i jaka choroba wystąpiła (ocenić rodzaj drobnoustroju). Kolejno należy określić czy zabieg przeprowadzony będzie w obecności zwierząt, czy przy pustym budynku i na tej podstawie należy przygotować pomieszczenie do dezynfekcji.
Rysunek 3. Widmo światła (aqua-light.pl)
Dezynsekcja
Dezynsekcja: jest to grupa środków, ale również zespół sposobów mających na celu zniszczenie populacji szkodliwych owadów, pajęczaków i roztoczy. Bakuła (2014) podaje, że dezynsekcję można podzielić na: działania profilaktyczne oraz bezpośrednie zwalczanie szkodników. Profilaktyka jest związana z czynnościami dotyczącymi stworzenia niedogodnych warunków bytowania dla szkodliwych owadów – utrzymanie czystości, niesprzyjający mikroklimat. Niestety nie w przypadku każdego owada jest to możliwe. Przykładowo: w budynkach dla kurcząt brojlerów popularnie występuje pleśniakowiec lśniący (Alphitobius diaperinus). Chrząszcz w kurnikach ma doskonałe warunki do rozwoju – ptaki utrzymywane zazwyczaj na ściółce, wysoka temperatura i wilgotność powietrza. Owad doskonale zaadoptował się w środowisku kurcząt brojlerów i do tej pory poszukuje się skutecznego środka, umożliwiającego usunięcie szkodnika z branży drobiarskiej (Dzik i Mituniewicz, 2018). W związku z czym dodatkowo stosuje się bezpośrednie metody zwalczania szkodników, np. za pomocą insektycydów, lamp owadobójczych czy lepów (Bakuła, 2014). Kołacz i Dobrzański (2006) podają, że insektycydy można podzielić na 4 grupy w zależności od sposobu przenikania do ciała owada:
- insektycydy kontaktowe (przenikanie przez powłoki zewnętrzne),
- insektycydy pokarmowe (oddziaływanie przez układ pokarmowy owada),
- insektycydy oddechowe (oddziaływanie przez układ oddechowy owada),
- insektycydy odstraszające (tzw. repelenty).
Rysunek 4. Przesłanki do wyboru środka dezynfekcyjnego (Kołacz i Dobrzański, 2006)
Deratyzacja: metoda zwalczania gryzoni. Jest to bardzo istotne, gdyż gryzonie uznawane są za potencjalnych nosicieli wielu chorób: bakteryjnych, grzybiczych, pasożytniczych oraz wirusowych. W Polsce najpospoliciej występują myszy i szczury (Bakuła, 2014; Hornowska, 2014) (Tabela 1). Co więcej, gryzonie mogą powodować także straty finansowe dla gospodarza na skutek:
- zjadania i niszczenia paszy,
- niszczenia konstrukcji budynków dla zwierząt,
- niszczenia instalacji elektrycznej, wodnej i sanitarnej oraz skutki ich uszkodzeń (Kołacz i Dobrzański, 2006).
Walkę z gryzoniami można podzielić na dwa działania. Po pierwsze są to czynności profilaktyczne, które uznawane są za główny filar deratyzacji. Wśród działań profilaktycznych można wyróżnić dwie składowe (Kołacz i Dobrzański, 2006):
- pozbawienie gryzoni podstaw do egzystencji, czyli działania mające na celu zabezpieczenie fermy przed występowaniem gryzoni (np. szczelność ogrodzenia, zabezpieczone podajniki paszowe, wentylacja oraz miejsce na odpady); W tym miejscu należy wspomnieć, iż kluczem do zabezpieczenia gospodarstw przed szkodnikami jest jego otoczenie odpowiednio zlokalizowane i utrzymane w nienagannym porządku (Rysunek 5);
- monitoring obecności gryzoni, czyli nadzorowanie terenu i oceny występowania na nim szkodników; Zwraca się uwagę na: ślady pozytywne (np. ślady żerowania, obecność odchodów gryzoni, wydawane odgłosy) oraz ślady negatywne (występowanie pajęczyn, kurzu, zabrudzeń na potencjalnych drogach przejścia szkodników) (Kołacz i Dobrzański, 2006).
Za drugi filar uznaje się działania eksterminacyjne. Są to czynności podjęte w celu wytępienia gryzoni. Jak podają Kołacz i Dobrzański (2006), w tym celu można zastosować różne możliwości:
- mechaniczne (np. rozmieszczanie pułapek – niska skuteczność),
- elektroniczne (np. odstraszacze dźwiękowe – niska skuteczność, ponieważ gryzonie po pewnym czasie przyzwyczajają się do tego),
- chemiczne (trucizny dla gryzoni).
Rysunek 5. Właściwa lokalizacja fermy drobiu pomaga w utrzymaniu wysokiego poziomu bezpieczeństwa biologicznego (www.eagra.pl)
Tabela 1. Cechy charakterystyczne gryzoni popularnie występujących na terenach gospodarczych (Bakuła, 2014)
DDD w chowie i hodowli drobiu jest niezwykle ważne. Zabiegi te pozwalają na utrzymanie higieny w produkcji drobiarskiej na odpowiednim poziomie. W związku z tym zabiegi dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji stosowane profilaktycznie zabezpieczają fermę przed chorobami zakaźnymi, a gdy wystąpi choroba – są niezbędne w jej zwalczaniu.
