Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Intensywna produkcja drobiu
Drób nieśny
W intensywnym systemie produkcji jaj, potocznie zwanym fermowym, nioski utrzymuje się na ściółce lub w klatkach. Poza formami intensywnymi produkcji, na uwagę zasługują formy alternatywne chowu kur nieśnych. Rozpatrując dane o pogłowiu towarowych kur nieśnych w ujęciu procentowym dla całej Unii Europejskiej, jest oczywiste, że w dalszym ciągu dominuje produkcja jaj w systemach klatkowych i stanowi około 55%, a pozostała produkcja odbywa się: w systemie ściółkowym – 26%, w systemie wolno-wybiegowym – 14,5%, produkcja ekologiczna – niecałe 5% pogłowia. W ubiegłym roku w systemach alternatywnych utrzymywano łącznie około 173 mln kur, tj. o około 3-4 mln więcej od 2014 r.
Klatkowy (bateryjny) chów kur, dzięki osiąganiu bardzo dobrych wyników produkcyjnych, stał się dominującą technologią pozyskiwania jaj spożywczych. Około 90% towarowych stad niosek utrzymywano w wielopiętrowych bateriach klatek. Od kilku lat zgodnie z przepisami unijnymi wszystkie klatki przeznaczone do utrzymania kur nieśnych towarowych muszą spełniać parametry tzw. klatek wzbogaconych. Ponadto Unia Europejska dopuszcza, a wręcz propaguje, utrzymanie niosek we wspomnianym powyżej systemie ściołowym zamkniętym lub z możliwością wybiegów. System chowu klatkowego, w porównaniu ze ściółkowym, ma wiele zalet. Pozwala m.in. na zwiększenie obsady ptaków na jednostkę powierzchni, oraz zmniejszenie ilości zużytej energii na potrzeby bytowe ptaków. Klatkowy chów kur, powszechnie stosowany w Polsce, zapewnia także lepszą jakość treści jaj (przynajmniej pod względem jakości mikrobiologicznej). Zostało także potwierdzone naukowo, że nie ma przewagi w wartości odżywczej pomiędzy jajami od kur z chowu na wolnym wybiegu a jajami od kur z chowu klatkowego. Ponadto, kury przebywające całe życie w klatkach są izolowane od kontaktu z innymi gatunkami – eliminuje się w ten sposób wektor przenoszenia chorób i stresu. Z drugiej jednak strony system klatkowy ma również ciemne strony, które były szczególnie widoczne przed 1 styczniem 2012, kiedy to powszechnie stosowane były klatki konwencjonalne. W pierwszej kolejności wpływały one negatywnie na zdrowotność zwierząt. W badaniach prowadzonych przez Tahseena (2001) w klatkowym systemie chowu i podobnych warunkach utrzymania, zauważono u kur częste przypadki osteoporozy, zwanej „zmęczeniem kur”. Ponadto według Appleby i in. (2004), konwencjonalne klatki nie dawały ptakom, możliwości doświadczania wszystkich pięciu wolności, które są podstawą dobrostanu zwierząt. Ich główną wadą było to, że uniemożliwiały ptakom ekspresję ich naturalnych zachowań. Według Weeks i Nicol (2006) dobrostan kur utrzymywanych w klatkach był daleki od ideału z uwagi na brak gniazd. Obecnie kurom nioskom hodowca musi zapewnić 750 cm² powierzchni klatki na 1 nioskę, a minimalne wymiary powierzchni użytkowej bez gniazda to szerokość 30 cm i wysokość 45 cm. Każda klatka powinna być wyposażona w pojemnik na paszę, na wodę, co najmniej 2 poidła kropelkowe, gniazdo, grzędy nieposiadające ostrych krawędzi i ściółkę. Tymczasem hodowla ściółkowa zamknięta w praktyce oznacza, że kury przebywają w budynku o dużej powierzchni, gdzie mają wprawdzie możliwość swobodnego przemieszczania się lecz one także nie wychodzą poza halę. Nie widzą słońca, nie mają możliwości zaspokajania swoich naturalnych potrzeb i zachowań jak grzebanie w ziemi czy kąpiele piaskowe.
Drób rzeźny
Nieporozumieniem jest przekonanie, że kurczaki na mięso trzyma się w klatkach, tak jak kury nioski. W przypadku brojlerów standardem jest chów ściółkowy, ale możliwość wolnego wybiegu i inne udogodnienia dla kurczaków wciąż należą do rzadkości. Kurczaki trafiają do klatek w momencie opróżniania kurnika na czas transportu do ubojni. W produkcji intensywnej kurczęta brojlery utrzymuje się w kurniku, w którym maksymalne zagęszczenie obsady wynosi 33 – 42 kg/m2(jeżeli spełnione są dodatkowe kryteria, np. jeżeli skumulowany wskaźnik śmiertelności dziennej wynosi poniżej wartości 1% + 0,06% pomnożonej przez wiek stada w dniu uboju podany w dniach). Kurnik dla kurcząt brojlerów wyposaża się w: urządzenia do karmienia, urządzenia do pojenia, ściółkę
Zachowania anormalne
Jak wspomniano powyżej ptaki wykazują silną potrzebę ekspresji naturalnych, pierwotnych zachowań. Cooper i Appleby (2003) wykazali u ptaków silny instynkt gniazdowania, i układania jaj w gnieździe. Yue i Duncan (2003) obserwowali frustrację i stereotypie u ptaków pozbawionych możliwości korzystania z gniazd. Stereotypiami nazywamy zachowania odbiegające od normy, czyli powtarzanie danej czynności bez widocznego
celu. Stereotypie stanowią rodzaj mechanizmu adaptacyjnego w niekorzystnej sytuacji. Wśród przyczyn wystąpienia nieprawidłowości tego typu są nieprawidłowe warunki utrzymania. W chowie klatkowym przykładem takich zachowań są stereotypowe chodzenie po klatce. Ponadto w przypadku ciasnej klatki brak możliwości poruszania się rekompensują ruchy zastępcze (potrząsanie głową, stroszenie piór lub poruszanie piórami ogona). Zaobserwowano także ruchy jałowe mające imitować kąpiel piaskową.
W kontekście anormalnych zachowań, których ujawnienie się podyktowane jest warunkami bytowymi, czyli stosowanym systemem utrzymania, jest pterofagia. Badania naukowe dowodzą na pozytywną korelację między wzajemnym wydziobywaniem piór u ptaków oraz produkcją jaj, wskazując, że ciągła selekcja w kierunku wyższej produkcyjności prowadzi do zwiększenia możliwości pojawienia się w stadzie tego zaburzenia. Wydziobywanie piór występuje u drobiu w chowie intensywnym, na każdym etapie produkcji, niezależnie od wieku ptaków. Z drugiej strony, należy przyznać, że przypadki pterofagii notowane są również w chowie ekstensywnym, szczególnie pod koniec pierwszego okresu nieśności. Green i in. (2000) zanotowali większą ilość incydentów wzajemnego wydziobywania piór u ptaków systemu wolno-wybiegowego w dni ciepłe i słoneczne. Literatura specjalistyczna podkreśla również, że istnieje związek między gęstością obsady a anormalnym zjadaniem piór przez ptaki. Mahboub i in. (2004) oraz Bilçik i Keeling (2000), zaobserwowali, że wzrost liczby ptaków
w stadzie przyczynia się do intensyfikacji zachowań agresywnych.
Ponadto jak dowodzą wyniki badań ptaki w klatkowych systemach utrzymania mają szczególne predyspozycje do kanibalizmu będącego istotnym problem ekonomicznym w wielkostadnej produkcji drobiarskiej. Może wystąpić zarówno u kur, kaczek, indyków, przepiórek i bażantów, w każdym wieku wśród wszystkich ras, odmian i płci, a także typu użytkowania. Zachowania tego typu pojawiają się na przykład w przypadku stresu stłoczenia i są przejawem agresji ptaków wobec siebie. Nie bez znaczenia jest również miejsce usytuowania klatki. Stwierdzono wyższy odsetek śmiertelności na skutek kanibalizmu u drobiu umieszczonego w górnych pokładach klatek, w porównaniu do odsetka upadków ptaków utrzymywanych na dolnych piętrach. Udokumentowano, że jest to efektem bardziej intensywnego oświetlenia sprzyjającemu zwiększonej agresji ptaków oraz lepszą widocznością pozostałych osobników, np. zmian na skórze, grzebieniu itp. Dlatego w celu ograniczania kanibalizmu sugeruje się lokalizację gniazd w miejscach odległych od bezpośredniego dostępu do oświetlenia.
Dodatkowo, stresem dla ptaków jest również nagła zmiana warunków utrzymania. Przeniesienie ptaków z wolnych wybiegów do zamkniętych pomieszczeń niesie za sobą możliwość wystąpienia depresji. Natomiast przeniesienie z głębokiej ściółki do klatek nie jest obciążone tak dużym stresem dla ptaków. Przeciwnie sytuacja wygląda, gdy zmieniamy środowisko bytowania z klatki na głęboką ściółkę. Zmiana ta jest obarczona związanym z walką o hierarchię w stadzie. Zagadnienie hierarchii socjalnej w przypadku kur badane było w wielu eksperymentach, i jedno jest pewno, jest to struktura niezwykle podatna na czynniki zewnętrzne. Kury tworzą relacje społeczne oparte na zachowaniach agonistycznych, tzn. wszystkich zachowaniach związanych z konfliktem między dwoma osobnikami, a obejmujących walkę, ucieczkę oraz demonstrację uległości. Ciekawostkę stanowi również fakt, że u kur wiele istotnych i typowych zachowań, kształtuje się jeszcze w okresie pisklęcym, dlatego istotne jest, aby nie wprowadzać do stada z ustaloną już hierarchią nowych osobników, gdyż w znacznym stopniu wzmaga to walki o przywództwo w stadzie.
Intensyfikacja produkcji, ograniczające aktywność fizyczną zwierząt, może w niektórych przypadkach doprowadzić do skrajnych zachowań zwierząt, tj. samobójstw. Zoopsycholodzy twierdzą, że najsilniejszy instynkt, jakim kierują się zwierzęta, to instynkt przetrwania. Trudno się z tym nie zgodzić. Jednak w obliczu izolacji, zamknięcia, tęsknoty, braku możliwości zaspokajania naturalnych instynktów, zwierzęta posuwają się nierzadko do działań silnie destrukcyjnych. Świadoma utrata życia przez zwierzęta ma miejsce nie tylko w ich środowisku naturalnym (mszyce, wieloryby, łabędzie), ale występuje również wśród zwierząt hodowlanych. Do takich zwierząt należą gęsi hodowane na fermach. Ptaki tuczy się tam sztucznie, po to, by uzyskać jak największy przerost wątroby, który jest przyczyną silnego bólu u ptaków. Po kilku tygodniach tuczenia unieruchomionych gęsi i związanych z tym męczarniach, prawdopodobnie chcąc ulżyć sobie w cierpieniu, ptaki uderzają głową o twarde przedmioty, pręt klatki lub ścianę i giną. Stwierdzono, że na fermach takiemu samounicestwieniu ulega od 5 do 10% populacji gęsi.
Wolność od strachu i stresu, czyli efekty dostępu do wybiegu
Wolność od strachu i stresu może być w pełni realizowana tylko wtedy, gdy wyeliminowane zostaną czynniki stresogenne i zapewnione zostaną warunki umożliwiające unikanie cierpienia psychicznego, oraz gdy zaspokojone zostaną wszystkie pozostałe wolności. W gospodarstwach prowadzących produkcję w klatkach, wolność ptaków od strachu i stresu realizowana jest w najmniejszym stopniu. Z kolei fermy, w których kury utrzymywane są na ściółce i z dostępem do wybiegu, w pełni zaspokajają wolność ptaków od strachu i stresu. Ma to związek z powierzchnią bytową jaka przeznaczana jest na ptaka. Wielkość obsady w systemach alternatywnych powinien być znacznie większy niż ma to miejsce w przypadku produkcji wielkotowarowej. Na przykład w systemie organicznym na jednego ptaka powinno przypadać 4m2 powierzchni, ale wykorzystanie pastwiska w dużej mierze zależy od zestawu towarowego brojlerów. Ponadto, ptaki od zmroku do rana, mogą przebywać w stacjonarnym lub w mobilnym kurniku, który powinien być często przesuwany, by zminimalizować ryzyko zakażenia chorobą, ochronę gleby przed zakwaszeniem i zakażeniem ptaków pasożytami.
W alternatywnych systemach produkcji drobiu, kury mają w ciągu dnia stały dostęp do wybiegów na świeżym powietrzu, pokrytych głównie roślinnością. W ten sposób same uzupełniają ilość składników pokarmowych i nie trzeba sporządzać dla nich specjalnych mieszanek. Jedną z ważnych czynności jaka w sposób nieskrępowany może być wykonywana przez kurę w systemie wolno-wybiegowym jest gładzenie (preening). Polega ono na przeciąganiu piór przez dziób, co pozwala na utrzymanie ich we właściwym stanie. Pióra zapewniają kurze odpowiednie ocieplenie, izolację przed wodą oraz pozwalają na lot. Kura zapewnia sobie w ten sposób także odpowiednie natłuszczenie upierzenia. Jest to możliwe dzięki specjalnemu gruczołowi, który posiada u podstawy swojego ogona. Naciskając na niego, uzyskuje specjalny woskowaty tłuszcz, który następnie rozprowadza po piórach. Do utrzymania należytej czystości niezbędne są również kąpiele piaskowe. Polegają one na tarzaniu się i przewracaniu w ziemi. Dzięki tym ruchom kura pozbywa się pasożytów ze skóry i piór, usuwa martwą skórę oraz substancje, które mogą ją podrażnić. Dodatkowo taki zabieg zapobiega nagromadzeniu się zbyt dużej ilości woskowatego tłuszczu rozprowadzanego w trakcie gładzenia. Utrzymanie czystości za pomocą piasku jest bardzo ważne dla kur. Badania wykazały, że są one gotowe podjąć duży wysiłek, by móc zażyć takich kąpieli. Ważną aktywnością kur, która może być realizowana tylko w warunkach naturalnych jest poszukiwanie pokarmu. Grzebanie w ziemi, dziobanie i testowanie otoczenia jest ich głównym zajęciem. Nawet wtedy, gdy kurze zapewni się pokarm oraz wszystkie odpowiednie składniki odżywcze, nadal będzie ona zainteresowana szukaniem pożywienia, niekoniecznie w celu jego spożycia. Dla zachowania poprawnej kondycji- zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Ważnym elementem życia kury jest również gniazdowanie; co więcej, jest to na tyle istotna potrzeba, że zdecydowano się na wprowadzenie gniazd nawet do klatek dla kur utrzymywanych intensywnie. W chowie ekstensywnym, lub ekologicznym na małą skalę, lub nawet w produkcji jaj na własny użytek, hodowcy wykonują gniazda samodzielnie z różnych materiałów. Gniazda mogą być zrobione z drewnianych lub plastikowych beczek, 5-litrowych wiaderek wypełnionych ściółką, różnego rodzaju skrzynek (np. po owocach). Istotną aktywnością, z przyjemnością realizowaną przez drób jest grzędowanie, które ptaki od 5 lat mogą realizować również w systemie klatkowym. Grzędy są bardzo ważnym elementem wyposażenia, ponieważ kury śpią i odpoczywają na grzędach. Zajmowanie grzęd jest dla kur odstresowującą czynnością. Czują się na nich bezpiecznie, dlatego, że imitują gałęzie dla ptaków żyjących w naturalnych warunkach.
Analizując zmiany w zachowaniu ptaków w zależności od systemu utrzymania należy również wziąć pod uwagę genotyp zwierzęcia. Dostrzeżono różnice pomiędzy drobiem szybko- i wolno-rosnącym w różnych warunkach. Przykładem badania, w którym jednocześnie badano wpływ systemu utrzymania i genotypu na behawior ptaków, było to przeprowadzone przez Branciari i in. (2009). W doświadczeniu tym obserwacji dokonano biorąc pod uwagę wolno-rosnący (Leghorn), średnio szybko-rosnący (Kabir) oraz szybko-rosnący (Ross 208) drób
(samce). Stwierdzono, że ptaki rasy Leghorn w porównaniu do przedstawicieli dwóch pozostałych grup najmniej czasu poświęcały odpoczynkowi (zarówno gdy były utrzymywane konwencjonalnie, jak i w organicznym systemie chowu).
Ptaki tej rasy były również najbardziej aktywne wśród ras objętych badaniem; z kolei samce rasy Ross 208 wyróżniły się znaczną biernością (w systemie konwencjonalnym oraz organicznym, odpowiednio: 0,1% oraz 0,7% czasu przeznaczyły na poruszanie się). Ptaki Leghorn były także najbardziej aktywne biorąc pod uwagę dziobanie oraz trzepotanie skrzydłami, w porównaniu do Kabir oraz Ross 208. Wyniki powyżej opisanego doświadczenia są zgodne z tymi zaprezentowanymi przez Castellini i in. (2009). W ich badaniu osobniki wolno-rosnące pokonywały dziennie dystans 1 130m, tymczasem szybko-rosnące jednie 220 m. Odnośnie ras wolno-rosnących drobiu, to warto podkreślić, że w porównaniu do tych szybko-rosnących, wyróżniają się nie tylko lepszą zdolnością chodzenia, ale także mocniejszymi nogami, są one odporniejsze na niekorzystne warunki atmosferyczne.
Reasumując, w ciągu minionych lat wśród polskich konsumentów obserwuje się rosnące zainteresowanie żywnością wyprodukowaną w warunkach bardziej przyjaznych zwierzętom. Wyniki badań wskazują, że ekstensywne warunki utrzymania oddziałują korzystnie na zdrowotność ptaków, oraz zgodne z powszechną opinią konsumentów, na jakość produktów odzwierzęcych. Alternatywne systemy produkcji zwierząt pozwalają ptakom na ekspresje naturalnych zachowań, co jest niejednokrotnie utrudnione w warunkach intensywnych, wielkotowarowych. Umożliwienie ptakom grzędowania, gniazdowania, poszukiwania pokarmu działa pozytywnie na psychikę zwierząt,
przez co minimalizuje się liczbę zachowań anormalnych.
