dr inż. Joanna Żebrowska1
dr hab. Dorota Witkowska, prof. UWM2
1Zakład Higieny Weterynaryjnej w Olsztynie
2Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska

Żywienie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na wydajność produkcyjną i aspekt ekonomiczny każdego sektora drobiarskiego, ponieważ pasze mogą stanowić do prawie osiemdziesięciu procent całkowitych kosztów produkcji zwierzęcej (Mottet i in., 2017). Jak podaje Puvača i in. (2020) stały wzrost cen pasz, zwłaszcza pasz białkowych, zmusza producentów do doskonalenia wykorzystania zasobów paszowych w celu zwiększenia efektywności ekonomicznej oraz przetworzenia białka paszowego na wysokiej jakości produkty drobiowe.

Photo by Calum Lewis on Unsplash.com

Kolejnym bodźcem jest zakaz stosowania w krajach UE antybiotykowych stymulatorów wzrostu (AGP) w chowie zwierząt gospodarskich ze względu na wzrost antybiotykooporności. Doprowadziło to do zmniejszenia wydajności rzeźnej ptaków poprzez uzyskanie mniejszych przyrostów masy ciała, gorsze spożycie paszy, obniżenie współczynnika wykorzystania paszy oraz zwiększona częstość występowania niektórych chorób drobiu (Puvača
i in., 2020). Dotychczasowe badania wskazują, iż dodatki takie jak probiotyki, prebiotyki, kwasy organiczne i ich sole stosowane w żywieniu drobiu mogą być rozwiązaniem alternatywnym dla antybiotyków (Pietrzak i in., 2009). W ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem cieszą się także naturalne dodatki paszowe, takie jak zioła i ekstrakty ziołowe, które charakteryzują się wysoką zawartością substancji czynnych takich jak m.in.:
• garbniki (działanie przeciwbiegunkowe),
• glikozydy (działanie przeczyszczające),
• flawonoidy (działanie rozkurczające na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, właściwości przeciwzapalne),
• gorycze (pobudzają apetyt
i zwiększają wydzielanie soku żołądkowego),
• pektyny i śluzy (działanie przeciwbiegunkowe u zwierząt młodych, łagodzenie stanów zapalnych błon śluzowych),
• olejki eteryczne (działanie żółciopędne, moczopędne, pobudzające perystaltykę jelit, przeciwbakteryjne, przeciwpasożytnicze, immunostymulujące),
• kwasy organiczne (poprawa przemiany materii, trawienia, pobudzają gruczoły trzustkowe i żołądkowe), co warunkuje szeroki zakres ich biologicznej aktywności.

Z racji naturalnego pochodzenia skład chemiczny ziół zależy od wielu czynników, m.in. środowiskowych (położenie geograficzne, okres zbioru, sposób zbioru), genetycznych (gatunek, podgatunek) oraz wybór właściwego miejsca pobrania (korzenie, kłącza, liście, owoce, łodygi, nasiona, kwiaty), zatem jest bardzo zmienny. Chociaż produkty ziołowe stają się coraz bardziej popularne na całym świecie, jedną z przeszkód w ich akceptacji jest brak standardowego profilu kontroli jakości. Jakość ziół, czyli profil składników produktu końcowego ma wpływ na skuteczność działania oraz bezpieczeństwo. Jednak ze względu na złożoną naturę i nieodłączną zmienność składników roślinnych trudno jest ustalić parametr kontroli jakości, chociaż nowoczesne techniki analityczne mogą pomóc w obejściu tego problemu. Ponadto substancje aktywne odpowiedzialne za deklarowane efekty lecznicze są często nieznane lub opisane tylko częściowo. Często też w jednym produkcie stosowanym np. jako ziołowy dodatek paszowy dla zwierząt znajduje się kilka różnych składników ziołowych. Tak więc zmiana partii gotowego produktu zaczyna się od samego zebrania surowca, przy braku jakiegokolwiek wzorca odniesienia, do identyfikacji. Te zmiany kumulują się podczas przechowywania i dalszego przetwarzania (Oluyemisi i in. 2012). Stąd też standaryzacja ziół jest ważnym aspektem w produkcji dodatków ziołowych, minimalizując różnice między partiami i zapewniając bezpieczeństwo i skuteczność działania (Nikam i in. 2012). W przypadku produktów ziołowych standaryzacja powinna obejmować cały obszar badań, od uprawy rośliny do jej zastosowania praktycznego.
Można podsumować, że dodatki ziołowe mają właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, przeciwutleniające, a także regulują pobieranie paszy, poprawiają pracę układu pokarmowego, pobudzając perystaltykę jelit, poprawiając apetyt i smakowitość paszy. Według Korytkowskiej (2012) dodatki ziołowe działają stymulująco na wątrobę, na trzustkę (aktywują sekrecję enzymów trawiennych, jak i kwasów żółciowych), na błonę śluzową jelit, wzmagają sekrecję kwasu solnego i pepsyny, a tym samym korzystnie wspomagają procesy trawienia. Jak podaje Makała, (2022) dodatki ziołowe mogą być wprowadzane do paszy dla zwierząt i ptaków w następującej postaci:
• jako pojedyncze zioła/mieszanki ziołowe w postaci świeżej, jak i suszonej,
• jako lizawki, napary, wywary, odwary,
• olejki eteryczne, mieszaniny naturalnych związków lotnych,
• preparaty ziołowe zawierające różne substancje roślinne pozyskiwane jako wyciągi wodne, alkoholowe, wodno-alkoholowe, które coraz częściej są standaryzowane na zawartość poszczególnych substancji czynnych.

Warto również wspomnieć, iż stosowanie dodatków ziołowych podlega ścisłej kontroli, gdzie głównym celem jest uniknięcie stosowania niezgodnie z przeznaczeniem. Jak podaje Makała (2022) klasyfikacja, rodzaj i zakres stosowania dodatków paszowych regulowane są prawem Unii Europejskiej oraz przepisami krajów członkowskich. Podstawowym unijnym aktem prawnym jest Rozporządzenie (WE) Nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt, według którego ,,dodatki paszowe” są to substancje, drobnoustroje lub preparaty, inne niż materiał paszowy i premiksy, które są celowo dodawane do paszy lub wody w celu pełnienia, w szczególności, jednej lub więcej funkcji wymienionych w art. 5 ust. 3. Prowadzony jest również tzw. Wspólnotowy Rejestr Dodatków Paszowych, w którym można znaleźć informacje o wszystkich aktualnie zarejestrowanych i dopuszczonych do obrotu w krajach UE dodatkach paszowych.
Powszechnie znane zioła, które znalazły zastosowanie w żywieniu drobiu to czosnek, ziele dziurawca, melisa, rumianek pospolity, krwawnik pospolity, kminek, mięta pieprzowa, pokrzywa i szałwia (Paskudska i in., 2018). W tabeli 1 przedstawiono przykładowe dodatki ziołowe i ich aktywne składniki oraz właściwości, które mogą być wykorzystane w żywieniu drobiu.
Celem opracowania jest przybliżenie najnowszych dostępnych wyników badań naukowych dotyczących wpływu ziołowych dodatków stosowanych w żywieniu drobiu na układ pokarmowy ptaków.

Ziołowe dodatki paszowe

Wiele badań potwierdza korzystny wpływ dodatków ziołowych w postaci olejków eterycznych na zdrowotność drobiu. Olejki eteryczne to wieloskładnikowe mieszaniny lotnych substancji organicznych, wyekstrahowane z części roślin, drzew, owoców lub kwiatów, najczęściej na drodze destylacji z parą wodną. Ich charakterystyczną cechą jest intensywny zapach oraz bogaty skład chemiczny. Każdy olejek zawiera 2 lub 3 dominujące składniki o wysokiej koncentracji (20-70%), które określają jego wielokierunkową aktywność biologiczną. Związki chemiczne zawarte w roślinnych olejkach eterycznych, na przykład aldehyd cynamonowy, linalol, mentol, tymol mogą pozytywnie wpłynąć na układ pokarmowy ptaków. Jak podaje Gopi i in. (2014) olejki eteryczne działają jako wzmacniacze strawności, optymalizując ekosystem drobnoustrojów jelitowych oraz stymulując wydzielanie enzymów trawiennych. Wyniki badań Mohammadi i in. (2019) wykazały, że dodatek olejku rozmarynowego w diecie kurcząt brojlerów spowodował wzrost masy ciała ptaków w okresie odchowu (0-42 dzień) oraz zwiększył powierzchnię jelita czczego. Z kolei wyniki badań Adaszyńskiej-Skwirzyńskiej i Szczerbińskiej (2019) wykazały, że dodatek olejku lawendowego do wody pitnej dla kurcząt brojlerów spowodował wzrost masy ciała ptaków w drugim okresie odchowu (22-24 dzień), pozytywnie wpłynął na mikroflorę jelita krętego, zwiększając liczbę bakterii probiotycznych, podczas gdy liczba patogennych pałeczek Escherichia coli uległa znacznemu spadkowi. Placha i in. (2014) ocenili wpływ olejku tymiankowego na wzrost mikroflory w jelicie ślepym brojlerów. Wykazano, że koagulazo-dodatnie szczepy z rodzaju Staphylococcus były znacznie bardziej wrażliwe na olejek tymiankowy niż koagulazo-ujemne oraz szczepy Enterococcus spp., przy zachowaniu bakterii kwasu mlekowego. Natomiast w badaniach Rahimi i in. (2011) 0,1% dodatek tymianku do pasz zmniejszył liczbę występowania pałeczek E. coli z jednoczesnym rozwojem populacji bakterii kwasu mlekowego w jelitach brojlerów. Badania Khaksar i in. (2012) wykazały również, iż olejek tymiankowy podawany przepiórkom japońskim zmniejszył liczbę bakterii E. coli w jelicie krętym, a zwiększył liczbę bakterii z rodzaju Lactobacillus, po 35 dniach karmienia dodatkiem ziołowym. Hashemipour i in. (2014) zwrócili uwagę, że suplementacja diety tymolem o 0,06, 0,1 i 0,2 g na kg diety poprawiła wskaźniki wzrostu, aktywność enzymów trawiennych i status antyoksydacyjny u piskląt. Dodatkowo Jang i in. (2007) stwierdzili znaczny wzrost aktywności amylazy trzustkowej, maltazy i trypsyny u kurcząt brojlerów, które otrzymywały różne mieszanki dostępnych w handlu olejków eterycznych.
Jamroz i in. (2006) wykazali stymulujące działanie ekstraktu ziołowego (5% karwakrolu, 3% aldehydu cynamonowego, 2% oleożywicy Capsicum) na tworzenie się grubej warstwy śluzu na ścianie żołądka i ścianie jelita czczego w stadach kurcząt. Przyczyniło się to do obniżenia możliwości przylegania bakterii patogennych do nabłonka, dzięki czemu zmniejszyła się liczba pałeczek Escherichia coli, laseczek Clostridium perfringens oraz grzybów w jelicie ptaków, karmionych paszą z dodatkiem ekstraktu ziołowego. Lee i in. (2003) przeprowadzili badania, w których oceniali wpływ zastosowania tymolu, aldehydu cynamonowego i preparatu komercyjnego na wyniki produkcyjne kurcząt. Zastosowane dodatki nie zróżnicowały przyrostów kurcząt, spożycia oraz wykorzystania paszy, jednakże aldehyd cynamonowy obniżył pobranie wody. Z kolei strawność białka i skrobi skarmianych pasz utrzymywała się na wysokim poziomie, najwyższą aktywność amylazy w 21 dniu stwierdzono w jelitach kurcząt otrzymujących komercyjny preparat. Natomiast Francis i in. (2002) podają, iż niektóre saponiny, czyli grupa związków chemicznych występujących m.in. w ziołach, ograniczają wytwarzanie amoniaku w przewodzie pokarmowym zwierząt, co powoduje obniżenie emisji amoniaku do środowiska oraz tym samym poprawia dobrostan zwierząt, przebywających w pomieszczeniach inwentarskich.
Kolejnym dodatkiem ziołowym stosowanym w żywieniu drobiu jest oregano. Gilani i in. (2017) zbadali wpływ olejku z oregano na morfologię jelit brojlerów na czczo i zaobserwowali znaczny wzrost głębokości krypt i wysokości kosmków w jelicie krętym, co może być pośrednio skorelowane ze wzrostem przepuszczalności jelit. Z kolei mniszek lekarski zawiera substancje czynne o działaniu stymulującym przewód pokarmowy ptaków, wywołując odruchowe pobudzenie receptorów smaku, zwiększając wydzielanie śliny, żółci, soku żołądkowego, a tym samym pobudzając apetyt i trawienie ptaków. Dodatkowo zawartość błonnika w mniszku lekarskim odpowiada za wysoką zdolność transportu i eliminacji toksyn z organizmu oraz równoważenie składu mikroflory jelitowej (Qureshi i in., 2017).
W niniejszym przeglądzie skupiono się na korzystnych właściwościach różnych substancji aktywnych dodatków ziołowych, które mogą być wykorzystane w produkcji drobiarskiej. Na podstawie analizy dostępnej literatury można stwierdzić, iż dodatki ziołowe mogą poprawić smak i zapach paszy, zwiększyć jej atrakcyjność, powodować wzrost pobrania paszy, regulować funkcje trawienne oraz modyfikować mikroflorę przewodu pokarmowego, głównie poprzez hamowanie rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych. W konsekwencji może to wpłynąć na korzystniejsze zużycie paszy oraz dobry stan zdrowia ptaków. Jednakże prowadzone są nadal intensywne badania w celu określenia dokładnych mechanizmów ich działania oraz pozytywnego i negatywnego wpływu na układ pokarmowy ptaków, w celu ustalenia najbardziej racjonalnych i bezpiecznych dawek, w których mogą być zastosowane jako naturalne dodatki do pasz.

Literatura:
1. Mottet A., de Haan C., Falcucci A., Tempio G., Opio C., Gerber P. 2017. Livestock: On our plates or eating at our table? A new analysis of the feed/food debate. Global Food Security, 14, 1-8.
2. Puvača N., Brkić I., Jahić M., Roljević Nikolić S., Radović G., Ivanišević D., Đokić M., Bošković D., Ilić D., Brkanlić S., Prodanović R., 2020. The effect of using natural or biotic dietary supplements in poultry nutrition on the effectiveness of meat production. Sustainability, 12:(11), 4373.
3. Pietrzak D., Mroczek J., Garbaczewska A., Florowski T., Riedel J. 2009. Wpływ wybranych dodatków do paszy o działaniu przeciwbakteryjnym na jakość mięsa i tłuszczu kurcząt. Medycyna Weterynaryjna, 65(4): 268-271.
4. Skomorucha I., Sosnówka-Czajka E. 2012. Wpływ dodatków ziołowych do diety na produkcyjność i zdrowotność drobiu. Wiadomości Zootechniczne, 50(4).
5. Khaksar V., Van Krimpen M., Hashemipour H., Pilevar M. 2012. Effects of thyme essential oil on performance, some blood parameters and ileal microflora of Japanese quail. The Journal of Poultry Science, 49(2): 106-110.
6. Gopi M., Karthik K., Manjunathachar H.V., Tamilmahan P., Kesavan M., Dashprakash M., Balaraju B.L., Purushothaman M.R. 2014. Essential oils as a feed additive in poultry nutrition. Advances in Animal and Veterinary Sciences, 2(1):1-
7. Alagawany M., Elnesr S.S., Farag M.R., Abd El-Hack M.E., Khafaga A.F., Taha A.E., Tiwari, R., Yatoo M.I., Bhatt P., Marappan G., Dhama K. 2019. Use of licorice (Glycyrrhiza glabra) herb as a feed additive in poultry: Current knowledge and prospects. Animals, 9(8): 536.
8. Paskudska A., Kołodziejczyk D., Socha S. 2018. The use of herbs in animal nutrition. Acta Scientiarum Polonorum Zootechnica, 17(2): 3-14.
9. Hashemipour H., Kermanshahi H., Golian A., Khaksar V. 2014. Effects of carboxy methyl cellulose and thymol+ carvacrol on performance, digesta viscosity and some blood metabolites of broilers. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 98(4): 672-679.
10. Jang I. S., Ko Y. H., Kang S. Y., Lee C. Y. 2007. Effect of a commercial essential oil on growth performance, digestive enzyme activity and intestinal microflora population in broiler chickens. Animal Feed Science and Technology, 134 (3-4): 304-315.
11. Qureshi S., Adil S., Abd El-Hack M. E., Alagawany M., Farag M. R. 2017. Beneficial uses of dandelion herb (Taraxacum officinale) in poultry nutrition. World’s Poultry Science Journal, 73(3): 591-602.
12. Skoufos I., Tzora A., Giannenas I., Tontis D., Bartzanas T., Kittas C., Panagakis P. 2016. Effects of oregano essential oil and attapulgite on growth performance, intestinal microbiota and morphometry in broilers. South African Journal of Animal Science, 46(1): 77-88.
13. Vinus R. D., Sheoran N., Maan N., Tewatia B. 2018. Potential benefits of herbal supplements in poultry feed: A review. The Pharma Innovation Journal, 7(6): 651-6.
14. Makała H. 2022. Zioła i fitogeniczne dodatki paszowe w żywieniu drobiu. Medycyna Weterynaryjna, 78(1): 11-18.
15. Korytkowska H. 2012. Dodatki ziołowe i ich działanie na przewód pokarmowy drobiu. Hodowca Drobiu, (02).
16. Mohammadi A., Ghazanfari S., Sharifi S.D. 2019. Comparative effects of dietary organic, inorganic, and Nano-selenium complexes and rosemary essential oil on performance, meat quality and selenium deposition in muscles of broiler chickens. Livestock Science, 226: 21-30.
17. Adaszyńska-Skwirzyńska M., Szczerbińska D. 2019. The effect of lavender (Lavandula angustifolia) essential oil as a drinking water supplement on the production performance, blood biochemical parameters, and ileal microflora in broiler chickens. Poultry Science, 98(1): 358-365.
18. Placha I., Takacova J., Ryzner M., Cobanova K., Laukova A., Strompfova V., Venglovska K., Faix, S. 2014. Effect of thyme essential oil and selenium on intestine integrity and antioxidant status of broilers. British Poultry Science, 55(1): 105-114.
19. Rahimi S., Teymouri Z. Z., Karimi T.M., Omidbaigi R., Rokni H. 2011. Effect of the three herbal extracts on growth performance, immune system, blood factors and intestinal selected bacterial population in broiler chickens. Journal of Agricultural Science and Technology, 527-539.
20. Jamroz D., Wertelecki T., Houszka M., Kamel C. 2006. Influence of diet type on the inclusion of plant origin active substances on morphological and histochemical characteristic of the stomach and jejunum walls in chickens. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition (Berl.) 90, (5-6): 255-268.
21. Lee K.W., Everts H., Kappert H.J., Yeom K.H., Beynen A.C. 2003. Dietary carvacrol lowers body weight gain but improves feed conversion in female broiler chickens. Journal of Applied Poultry Research, 12: 394-399.
22. Gilani S., Howarth G., Nattrass G., Kitessa S., Barekatain R., Forder R., Tran C., Hughes R. 2017. Gene expression and morphological changes in the intestinal mucosa associated with increased permeability induced by short-term fasting in chickens. Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, 102(2): 653-661.
23. Nikam P.H., Kareparamban J., Jadhav A., Kadam V. 2012. Future trends in standardization of herbal drugs. Journal of applied pharmaceutical science, (Issue): 38-44.
24. Oluyemisi F., Henry O., Peter O. 2012. Standardization of herbal medicines-A review. International Journal of Biodiversity and Conservation, 4(3): 101-112.