Bartosz Korytkowski
Spośród wszystkich mikro- i makroelementów selen również odgrywa bardzo ważną rolę w podnoszeniu odporności ptaków i nie tylko. Dodatkowo jego obecność wpływa pozytywnie na jakość odżywczą jaj i mięsa drobiowego. Niestety, ten mikroelement bywa również toksyczny w nadmiarze, o czym warto pamiętać, komponując mieszanki paszowe dla drobiu.
Początki selenu
Selen odkryty został przypadkowo w 1817 roku przez J. J. Berzeliusa i początkowo zakwalifikowany był jako pierwiastek silnie toksyczny. Opinia o toksyczności selenu utrzymywana była jeszcze przez wiele lat i potwierdzana m.in. przez Marco Polo, który opisywał selen, jako mikroelement mający wpływ na chorobliwe odpadanie kopyt u zwierząt. Obserwacje te zanotował podczas swoich podróży do Chin. Przełom XIX i XX wieku nie przyniósł zmiany opinii na temat tego pierwiastka. Jeszcze w latach 50-tych wykazywano toksyczność selenu
i przyczynianie się jego do występowania m.in. dystrofii mięśniowej.
Do zmiany sposobu postrzegania selenu przyczyniły się liczne badania prowadzone w latach 70-tych i 90-tych XX wieku, które w jasny sposób pokazywały, że selen jest niezbędnym elementem prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Geneza nazwy selen wywodzi się od greckiej bogini księżyca – Selene, ponieważ zawsze występował on obok telluru (łac. tellus – ziemia). Pierwiastek ten jest śladowym składnikiem skorupy ziemskiej. Pomimo tego, jego występowanie jest raczej powszechne. Zlokalizować można go m.in. w skałach, minerałach, glebie czy materiale wulkanicznym. Selen jest pierwiastkiem z grupy niemetali, występuje w kilku odmianach izotopowych, sześć odmian trwałych oraz trzy odmiany alotropowe: selen szary lub metaliczny, selen czerwony oraz selen czarny – dostępny handlowo. W naturze selen występuje w dwóch formach organicznej i nieorganicznej. Forma organiczna selenu jest formą bardzo dobrze przyswajalną. Szacuje się, że ta forma selenu jest absorbowana nawet na poziomie 90%. Przyswajalność formy nieorganicznej określa się na poziomie około maksymalnie 70%. Znane powszechnie, nieorganiczne formy selenu to: selenek, selenin, selenian.
Selen w pierwszej kolejności przyswajalny jest przez rośliny. Następnie na drodze syntezy aminokwasów siarkowych (selenoaminokwasów) wbudowywany jest w cząsteczki białka. Organizm zwierzęcia gromadzi selen, pierwiastek ten znajduje się w zasadzie w każdej komórce organizmu. Selen organiczny, w organizmie wiąże się z peroksydazą glutationu, hemoglobiną i białkami. Selen nieorganiczny, ze względu na swoją mniejszą skuteczność musi być podawany w większych dawkach. W przypadku wysycenia organizmu selenem usuwany jest on wraz z moczem.
Selen występuje w paszach zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Najczęściej jednak pasze pochodzenia zwierzęcego zawierają mniej przyswajalną formę tego pierwiastka. Selen pochodzący z pasz zwierzęcych jest przyswajalny na poziomie około 20%, znacznie lepiej bioaktywny jest selen pochodzący z pasz roślinnych (przyswajalność około 70%). Bardzo dobrymi rezerwuarami selenu są zboża, w szczególności kiełki pszenicy, lucerna, czosnek oraz drożdże. W ziarnach zbóż około 50% selenu znajduje się w postaci selenometioniny. Zasobność roślin w selen podyktowana jest najczęściej zasobnością tego składnika w glebie, a więc także zależna jest od regionu upraw. Gleby położone w Polsce, określane są najczęściej jako ubogie w selen. Pierwiastek skumulowany w glebie kumuluje się następnie w roślinach, a następnie przedostaje się do organizmów zwierzęcych.
Rola selenu w organizmie
Podstawową rolą selenu w organizmie jest zwiększanie poziomu jego odporności. Ponadto selen jest aktywatorem niektórych enzymów, czy też w połączeniu z peroksydazą glutationową (będącą silnym antyutleniaczem chroniącym czerwone krwinki oraz błony komórkowe przed szkodliwym działaniem wolnych rodników) pełni rolę przeciwutleniacza. Selen bierze także udział w procesach biochemicznych
w śledzionie, wątrobie oraz w mięśniach. Pierwiastek ten stymuluje syntezę prostaglandyny. Ponadto ma działanie zapobiegające powstawaniu chorób nowotworowych. Selen łączy się także z metalami ciężkimi, powodując ich dezaktywację. Obecność selenu w produktach drobiowych takich jak mięso czy jaja powoduje podniesienie ich walorów odżywczych.
Jedną z ważniejszych i jednocześnie ciekawszych właściwości selenu jest właściwość zbliżona do właściwości witaminy E. Bardzo często używa się tu określenia synergizm (czyli wzmocnienia działania), ponieważ zarówno selen, jak i witamina E mogą wzajemnie uzupełniać lub wzmacniać swoje działanie. Niedobór selenu zwiększa zapotrzebowanie na witaminę E i odwrotnie, witamina E zmniejsza zapotrzebowanie na selen. Pierwiastek ten ułatwia absorpcję i wykorzystanie witaminy E.
Jak wspomniano wyżej, zarówno nadmiar, jak i niedobór selenu bywa szkodliwy dla organizmów ptaków. Przy jego nadmiarze w dawce pokarmowej ptaki tracą apetyt, maleje ich tempo wzrostu. Nadmiar selenu (selenoza) skutkuje głównie zmniejszeniem nieśności i obumieraniem embrionów. Ma to zwłaszcza miejsce w pierwszych tygodniach inkubacji.
Równie niebezpieczny dla zdrowia i życia ptaków jest niedobór selenu, który u starszych ptaków przejawia się zmniejszeniem płodności, pogorszeniem jakości nasienia a w skrajnych przypadkach nawet całkowitą bezpłodnością. W przypadku młodych ptaków niedobory selenu związane są zazwyczaj z obniżaniem ich odporności, z ograniczonym tempem wzrostu, zwiększa się intensyfikacja chorób (szczególnie wątroby, śledziony, trzustki) oraz zwiększa się śmiertelność w stadzie. Dodatkowo obserwuje się zmiany martwicze mięśni szkieletowych czy móżdżku, skazę wysiękową naczyń krwionośnych (spotykaną u kurcząt i indycząt), a także zanikanie trzustki czy słabe opierzenie. Pojawiają się także dolegliwości takie jak choroba białych mięśni.
W praktyce sytuacje związane z niedoborem selenu występują niezwykle rzadko. Wpływ na to ma fakt, że selen jest składnikiem wielu pokarmów. Ewentualne zachwiania równowagi w gospodarce tego pierwiastka w organizmach ptaków mogą powstawać na skutek niewłaściwie opracowanych dawek pokarmowych.
Ewentualne niedobory selenu uzupełnia się np. poprzez stosowanie dodatku witaminy E w paszy dla drobiu. Bardzo ważną rolę odgrywa tutaj właśnie wspomniany już wcześniej synergizm ww. witaminy z selenem. Dodatkowo badania dowodzą, że zwiększenie
15-20 krotnie dawki witaminy E w dawce pokarmowej potrafi skutecznie zahamować występowanie niektórych chorób ptaków. Stosowanie witaminy E ma szczególnie duże znaczenie w intensywnym żywieniu drobiu mieszankami paszowymi.
Pierwiastek ten podawany jest w paszach dla większości zwierząt w ilości 0,1 – 0,3 mg/kg, jego maksymalna zawartość to 0,5 mg/kg. Wybierając pasze dla drobiu, należy kierować się rodzajem formy chemicznej, w jakiej występuje selen. Jak wspomniano, lepszą przyswajalnością cechuje się selen organiczny niż selen nieorganiczny. Jego forma organiczna jest również lepiej wykorzystywana przez zwierzęta.
Karmienie niosek paszami o udziale 0,1 mg selenu w 1 kg paszy wystarcza przy nieśności na poziomie około 75% i przy 90% zapłodnienia jaj. Dodatek pierwiastka w takiej ilości powoduje również wzrost stężenia selenu w jajach z 0,035 do 0,138 mg/kg. Po uzupełnieniu dawki pokarmowej selenem można obserwować spadek śmiertelności ptaków, zwiększenie się ich tempa wzrostu, zwiększenie produkcji jaj, zwiększa się wylęgowość oraz zmniejsza zużycie paszy na jednostkę przyrostu.
Hodowcy drobiu mają na rynku dostęp do wielu preparatów witaminowych i mineralnych. Mieszanki drobiowe są w praktyce uzupełniane małymi ilościami selenu w przyswajalnej formie. Najczęściej są to w praktyce seleniny, seleniany sodu, selenocystyny, selenometioniny.
Reasumując, selen (jak również witamina E) są doskonałym uzupełnieniem w procesie ochrony organizmu przed działaniem wolnych rodników. Pierwiastek ten odgrywa dużą rolę, zapewniając odporność ptakom, prawidłowy wzrost i rozwój organizmu.
Spis piśmiennictwa dostępny u autora
