mgr inż. Sara Dzik, dr hab. Tomasz Mituniewicz, prof. UWM
Koło Naukowe Pasjonatów Higieny i Dobrostanu Zwierząt
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Od pewnego czasu hasło: „Dobrostan zwierząt zawsze się opłaca” jest nie tylko powtarzane przez naukowców i osoby z branży, ale rzeczywiście aspekty dotyczące dobrostanu są czynnie wdrażane i coraz częściej rzetelnie przestrzegane przez rolników, hodowców, producentów. Ma to związek przede wszystkim z kilkoma aspektami.

Po pierwsze, zapewniając zwierzętom jak najlepsze warunki bytowania, możliwość wyrażania ich behawioru, odpowiednią opiekę weterynaryjną, dobrze zbilansowaną dawkę pokarmową pozytywnie przekłada się to na ich wyniki produkcyjne. To z kolei wiąże się z wyższym zyskiem ekonomicznym. Ponadto, przyznawane są tzw. dopłaty dobrostanowe – czyli płatności bezpośrednie dla rolników w określonych latach. To, co równie ważne, to względy etyczne. Jest to również unormowane prawnie przez ustawodawcę – ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, z której jasno wynika: „Zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę” (Dz.U. z 2022 r. poz. 572). Zatem zapewnienie dobrostanu wynika z potrzeby humanitarnego traktowania innych istot żywych, ale jest także obowiązkiem prawnym.

Podejście do zwierząt na przestrzeni dziejów zmieniało się w zależności od epoki, a ich przeznaczenie było interpretowane w różny sposób. Z jednej strony utożsamiano zwierzęta z niedoścignionym wzorcem sprawności i siły. Z drugiej zaś panowało przekonanie, że to człowiek zajmuje centralne miejsce i jednocześnie jest władcą, a reszta świata ożywionego winna mu się podporządkować (Kwapiszewska-Antas 2007). Niezależnie jednak od przekonań to, co należy bezwzględnie podkreślić, to fakt, iż prawodawstwo Unii Europejskiej (UE) oraz przepisy krajowe regulują postępowanie ze zwierzętami, minimalne warunki ich utrzymania, bezpieczeństwo i higienę pracy przy obsłudze zwierząt, a także odpowiedzialność prawną za znęcanie się nad zwierzętami oraz za ich niewłaściwe traktowanie. Ustawodawca określa także zasady wykorzystania zwierząt w badaniach naukowych (Dzik 2019).

Najprawdopodobniej – pomimo wieloletniej selekcji – najbardziej stresujące dla drobiu są kontakty z człowiekiem oraz nagłe, niekontrolowane zmiany, które zachodzą w ich najbliższym otoczeniu. Drób jest silnie podatny na stres. W wyniku czynników stresogennych reakcja ptaków może być różna: począwszy od paniki, po gwałtowne próby ucieczki i nagłe upadki. Powoduje to poważne straty energii, spadki wydajności, ale i śmierć. Konsekwencją nagłych reakcji na stres mogą być także urazy, osłabienie, apatia, spadek aktywności, ale również agresja, anomalie behawioralne (Petrynka i Klocek 2012). To wszystko przekłada się także na gorszy zysk dla producenta. Co ważne, ptaki mogą postrzegać człowieka jako poważne zagrożenie, niebezpieczeństwo. Dlatego też istotne jest prawidłowe obchodzenie się z nimi przez pracowników obsługi. Reakcje stresowe ptaków można zmniejszyć poprzez ich wczesny kontakt z człowiekiem.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat skróceniu (o prawie połowę) uległ okres odchowu kurcząt brojlerów do tej samej masy ubojowej. Intensywny wzrost masy ciała oraz wyższe przyrosty dobowe, przekładają się na szybszy wzrost mięśni piersiowych i mięśni nóg. To z kolei może powodować różne zachorowania u kurcząt, gdyż organizm ptaka nie nadąża za dynamicznym rozwojem. Dlatego też często dochodzi do nagłych upadków na przykład na skutek syndromu nagłej śmierci (Herbut i Walczak 2017). Pojawiają się także schorzenia ze strony układu mięśniowo-szkieletowego (Dzik i Mituniewicz 2019).

Życie współczesnego brojlera często określane jest jako krótkie, ale za to bardzo intensywne. Krótki okres chowu wynika natomiast z tego, iż powyżej pewnego wieku znacznie spada opłacalność produkcji. Kurczęta utrzymywane są w Polsce średnio przez 35-40 dni. W przemysłowym chowie, o ile nie z etycznych pobudek, to na pewno z ekonomicznych, każdy parametr środowiska bytowania ptaków jest kontrolowany. Często przeciwnicy ferm wielkotowarowych zarzucają, iż zwierzęta utrzymywane są w złych warunkach, bez dostępu do światła i świeżego powietrza, w otoczeniu padłych kurcząt. Należy podkreślić, iż regulacje prawne określają szczegółowo techniczne aspekty kurników i opierają się o parametry dobrostanu zwierząt. Co więcej, fermy podlegają nadzorowi Inspekcji Weterynaryjnej. Prawo wymaga także od producentów, przynajmniej dwukrotnie w ciągu dnia, doglądanie stada. Ponadto, wraz z postępem technologii, na fermach montuje się także monitoring z możliwością podglądu w czasie rzeczywistym. Ułatwia to reagowanie w sytuacjach, gdy dojdzie do pewnych nieprawidłowości podczas odchowu (Dzik i Mituniewicz 2019). Zatem często kreowane mity na temat produkcji drobiarskiej, nie zawsze pokrywają się ze stanem faktycznym. Producent, chcąc utrzymać opłacalność produkcji, cały wysiłek skupia wokół warunków bytowania ptaków, aby funkcjonowały one w jak najlepszych warunkach. To przekłada się na produkcyjność oraz jakość pozyskanego mięsa.

Mepham (1996) podaje, iż każdy człowiek ponosi etyczną odpowiedzialność za poszanowanie wszystkich form życia odpowiedzialnych za produkcję żywności, jak na przykład ptaki utrzymywane w celu pozyskania mięsa drobiowego. Badacz zaproponował tzw. wzornik etyczny. Miał on służyć do analizy zagadnień etycznych związanych z produkcją żywności, jednocześnie podkreślając znaczenie każdej składowej łańcucha żywnościowego. Łącząc naukowe podejście do oceny potrzeb bytowych zwierząt z odpowiednim uznaniem i zrozumieniem przepisów dobrej praktyki rolniczej, możliwe było opracowanie pierwszych zasad dobrostanu zwierząt gospodarskich – nie tylko podczas odchowu, ale także w transporcie czy w ubojni.

Zagadnienia dotyczące dobrostanu zwierząt promowane są w Unii Europejskiej, chociażby poprzez zasadę wzajemnej zgodności (cross-compliance), co wiąże się z bezpośrednimi dopłatami dla rolników za przestrzeganie określonych wymogów i podnoszenie standardów odchowu. W związku z tym opracowany został Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) 2023-2027 (CAP Strategic Plan 2023-2027), który ma na celu w głównej mierze wspieranie zrównoważonego rozwoju polskich gospodarstw oraz sektora przetwórstwa. Jak wynika z deklaracji strategicznej, będzie opierać się na dziesięciu kluczowych celach. Dotyczą one spraw społecznych, środowiskowych oraz gospodarczych i stanowią podstawę opracowywania przez kraje UE Planów Strategicznych WPR (www.ksow.pl) (Rys. 1).

 


Jak podaje Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na płatności bezpośrednie w latach 2023-2027 przeznaczony został budżet w wysokości 17,33 mld euro. Na ekoschematy, w ramach których rolnicy będą mogli ubiegać się o płatności związane m.in. z dobrostanem zwierząt, szacunkowa kwota wynosi 4,33 mld euro (www.gov.pl/web/arimr).

Co jest celem dobrostanowych dopłat bezpośrednich? Przede wszystkim zachęcenie rolników, producentów, hodowców do promowania podwyższonych (ponad obowiązujące standardy) warunków dobrostanu zwierząt. To znaczy takich standardów, które wykraczają ponad odpowiednie obowiązkowe normy wynikające z powszechnie obowiązującego prawa oraz powszechnie stosowanej praktyki. Dofinansowanie to ma na celu zrekompensowanie dodatkowych poniesionych kosztów i utraconych dochodów w wyniku wprowadzenia praktyk hodowlanych związanych z podwyższonym dobrostanem zwierząt (Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027).

Kwestie dobrostanowe zostały rozszerzone o kury nioski, kurczęta brojlery, indyki mięsne, konie, bydło opasowe oraz kozy. Co zatem będzie premiowane? W przypadku ptaków rzeźnych obowiązujące standardy są następujące:

 Kurczęta brojlery – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 56, poz. 344 z późn. zm.):

  1. podmioty utrzymujące kurczęta brojlery są zarejestrowane zgodnie z przepisami o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt,
  2. minimalna liczba posiadanych w gospodarstwie stanowisk zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami – 500,
  3. zapewnienie zwiększonej powierzchni bytowej w kurniku – maksymalne zagęszczenie obsady nie większe niż 30 kg/m2 i jednocześnie nie większe niż 20 szt./m2 (zmniejszenie obsady kurcząt brojlerów z 33 kg/m2 do 30 kg/m2 w kurnikach),
  4. zapewnienie minimum 6 godzin fazy ciemnej/dobę następującej po fazie jasnej oświetlenia,
  5. zapewnienie stałego dostępu do materiałów lub przedmiotów absorbujących uwagę o jakości niewywierającej szkodliwego wpływu na zdrowie (Rys. 2).

Indyki utrzymywane z przeznaczeniem na produkcję mięsa – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. z 2019 r. poz. 1966):

  • podmioty utrzymujące indyki utrzymywane z przeznaczeniem na produkcję mięsa są zarejestrowane zgodnie z przepisami o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt,
  • minimalna liczba posiadanych w gospodarstwie stanowisk zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami – 100,
  • zapewnienie zwiększonej powierzchni bytowej w pomieszczeniu/budynku – maksymalne zagęszczenie obsady nie większe niż 50 kg/m2 (zmniejszenie obsady z 57 kg/m2 do 50 kg/m2),
  • zapewnienie 8 godzin fazy ciemnej/dobę następującej po fazie jasnej oświetlenia,
  • zapewnienie stałego dostępu do materiałów lub przedmiotów absorbujących uwagę o jakości niewywierającej szkodliwego wpływu na zdrowie (Rys. 2).

Podsumowanie

Człowiek ma pewne zobowiązania wobec zwierząt, które utrzymuje, czego rezultatem jest obowiązek opieki oraz troska o ich odpowiedni byt. Wiąże się to także ze świadomością producentów i pracowników oraz znajomością zasad dobrostanu zwierząt. Negatywne reakcje drobiu, będące konsekwencją stresu spowodowanego np. nieodpowiednim zachowaniem pracowników obsługi, mogą przejawiać się poprzez nagły atak paniki i gwałtowne próby ucieczki. Na skutek urazów czy upadków notuje się gorsze zyski ekonomiczne.

Dobrostan ptaków w sposób bezpośredni lub pośredni warunkuje ich produkcyjność oraz wpływa na jakość produktów, takich jak jaja czy mięso drobiowe. Utrzymując drób, należy zapewnić im takie warunki chowu, które będą zaspokajać ich potrzeby biologiczne i behawioralne oraz pozwolą ptakom bez problemów zaadoptować się do zmian zachodzących w środowisku.

W celu podniesienia poziomu dobrostanu i warunków odchowu ptaków rzeźnych do Planu Strategicznego dla WPR na lata 2023-2027 wprowadzono także aspekt dotyczący drobiu. Producent podnoszący standardy, które wykraczają ponad obowiązujące normy, może liczyć na rekompensatę finansową na skutek poniesionych kosztów i utraconych dochodów w wyniku wprowadzenia praktyk hodowlanych związanych z podwyższonym dobrostanem ptaków.

 

Piśmiennictwo:

  1. Broom D.M. 2001. Assessing the welfare of hens and broilers. Australian Poultry Science Symposium, 13: 61-70.
  2. Dzik S. 2019. Dobrostan zwierząt w ujęciu etycznym (cz. 1). Przegląd Hodowlany, 4:1-3.
  3. Dzik S., Mituniewicz T. 2019. Etyczne aspekty dobrostanu brojlerów kurzych, cz. III. Polskie Drobiarstwo, 9:50-52.
  4. Herbut E., Walczak J. 2017. Dobrostan zwierząt w nowoczesnej produkcji, Przegląd Hodowlany, 5: 3-7.
  5. Kwapiszewska-Antas M. 2007. Człowiek wobec zwierząt na przestrzeni dziejów. Słupskie Studia Filozoficzne, 6: 97-110.
  6. Mepham B., 1996. Food ethics. Routledge, Londyn, Wielka Brytania.
  7. Petrynka M., Klocek C. 2012. Wpływ relacji człowiek-zwierzę na dobrostan i produkcyjność zwierząt. Medycyna Weterynaryjna, 68(8): 479-482.
  8. Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) 2023-2027 (CAP Strategic Plan 2023-2027).
  9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 56, poz. 344 z późn. zm.).
  10. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania gatunków zwierząt gospodarskich innych niż te, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej (Dz. U. z 2019 r. poz. 1966).
  11. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2022 r. poz. 572).
  12. www.ksow.pl
  13. www.gov.pl/web/arimr/ekoschematy—nowe-platnosci-w-ramach-platnosci-bezposrednich-w-latach-2023-2027