Mgr inż. Sara Dzik
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz

Bezpieczeństwo zdrowotne produkowanej żywności oraz poprawa dobrostanu zwierząt są to aspekty, do których Unia Europejska przywiązuje duże znaczenie. Osoby utrzymujące zwierzęta gospodarskie są zobowiązane do zapewniania im właściwej opieki. W Polsce najintensywniej rozwijającą się gałęzią produkcji jest produkcja drobiarska. W związku z powyższym, znaczny postęp gospodarczy branży drobiarskiej musi sprostać wymogom w zakresie warunków utrzymywania drobiu. Tym samym, realizowane są założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju, które opierają się o dobrostan, opłacalność produkcji oraz ochronę środowiska.

Zatem, mając na uwadze dobrostan ptaków hodowlanych oraz wysoką jakość produktów pochodzenia zwierzęcego, producenci drobiu muszą dbać o to, by warunki bytowe ptaków były ściśle związane z ich naturalnymi potrzebami. Wówczas przekłada się to na bardzo dobre wyniki produkcyjne oraz opłacalność produkcji, przy jednoczesnym właściwym stanie fizycznym i psychicznym kurcząt. Aby brojlerom kurzym zagwarantować prawidłowy poziom dobrostanu, należy zwrócić uwagę na mikroklimat w budynku inwentarskim. Za najważniejsze czynniki kształtujące mikroklimat uważa się: temperaturę i wilgotność względna powietrza, stężenie gazów szkodliwych i pyłów, natężenie światła, wentylację oraz jakość ściółki.

Rys. 1. W przemysłowych technologiach chowu kurczęta brojlery najczęściej utrzymywane są na ściółce (autor zdjęcia: Sara Dzik)

Cechy dobrej ściółki

W przemysłowych technologiach chowu ptaki utrzymywane są dwojako: klatkowo albo podłogowo (wyróżnić można także chów ekologiczny oraz chów wolnowybiegowy). Systemy utrzymania ptaków zmieniały się w zależności od kilku czynników tj. postępów w nauce, uwarunkowań ekonomicznych, a także wymagań konsumentów, co do jakości produktów drobiarskich. Kurczęta brojlery najczęściej utrzymywane są podłogowo na ściółce (Rys. 1). Wówczas ptaki mogą swobodnie poruszać się po całej powierzchni kurnika (niezależnie czy przebywają na ściółce czy na rusztach).
Wybierając materiał ściołowy istotne jest, aby zwrócić uwagę na to, by posiadał on następujące cechy:

  • ciepłochronność;
  • łatwość usuwania podczas czyszczenia;
  • zdolność wchłaniania amoniaku;
  • nie może utrudniać ptakom poruszanie się;
  • właściwości higroskopijne.

Dodatkowo należy wspomnieć, że materiał przeznaczony na ściółkę powinien być wolny od zanieczyszczeń mechanicznych i mikrobiologicznych. Zaleca się aby na 1000 m2 zużyć około 5 ton materiału ściołowego. Wówczas możliwe jest utworzenie 5-8 cm warstwy ściółki dla ptaków hodowlanych. Natomiast w przypadku, kiedy producenci drobiu chcą zapewnić większy komfort ptakom i przez cały okres odchowu utrzymywać je na ściółce o grubości ok. 8 cm, to wówczas ilość tą należy podwoić. Wartości te jednak są orientacyjne, gdyż w tym przypadku kluczową rolę odgrywa rodzaj surowca, technologie pojenia i karmienia oraz obsada kurcząt (Rys. 2).
Ponadto, utrzymując ptaki należy zwracać uwagę na temperaturę oraz wilgotność ściółki. Aby zachować właściwą temperaturę ściółki niezbędna jest dobra izolacja posadzki, sprawna wentylacja i system ogrzewania. Wg danych, po około 4 tygodniach od momentu położenia, ściółka zaczyna wydalać znaczne ilości ciepła (nawet do 10 kcal/godz/m2). Należy na to zwracać szczególną uwagę podczas upałów, gdyż może doprowadzić do przegrzania organizmu ptaków.

Ściółka dobrej jakości powinna charakteryzować się niską wilgotnością ok. 20-35%. Nadmierna wilgotność podłoża, które nie spełnia właściwości higroskopijnych, przyczynia się do obniżenia produkcyjności kurcząt i pogarsza efekty żywienia. Sprzyja to także nadmiernej produkcji amoniaku oraz siarkowodoru, co jest przyczyną chorób układu oddechowego u brojlerów. Wielu badaczy podaje także, że duże stężenie amoniaku powoduje powstawanie pęcherzy surowiczych na mostku u kurcząt. Wilgotna ściółka jest także dobrym środowiskiem do rozwoju grzybów i bakterii (zwłaszcza patogennych) oraz pasożytów wewnętrznych. W konsekwencji może dojść także do schorzeń nóg u ptaków.
Znacznym zagrożeniem dla zdrowotności oraz produkcyjności kurcząt brojlerów jest także zbyt sucha ściółka (poniżej 18% wilgotności), która powoduje wzrost zapylenia powietrza. Pyły w zależności od wielkości, mogą m.in. utrudniać ptakom proces oddychania. W szczególności niebezpieczna jest frakcja respirabilna, która dociera w głąb układu oddechowego (aż do pęcherzyków płucnych). Oprócz schorzeń dotyczących układu oddechowego mogą także powodować uszkodzenia skóry (skóra traci elastyczność i zwiększa się jej podatność na urazy, pęknięcia, zakażenia), świąd oraz zapalenie spojówek.

Rys. 2. Grubość ściółki podczas odchowu ptaków zależy m.in. od rodzaju surowca, technologii pojenia i karmienia oraz obsady kurcząt (autor zdjęcia: Sara Dzik)

Ściółka siedliskiem mikroorganizmów (także patogenów)

Kurniki są siedliskiem wielu mikroorganizmów. Bardzo dużo patogenów (zwłaszcza grzybów) rozwija się w ściółce. Do niedawna grzyby mikroskopowe stanowiły ok. 15% mikroflory identyfikowanej w ściółce. Jednak poprzez zachwianie równowagi mikrobiologicznej w budynkach dla drobiu, poprzez stosowanie środków bakteriobójczych, stały się one gatunkiem dominującym. Ich udział może wynosić nawet 35%. Są one silnie toksyczne zarówno dla ptaków, jak i ludzi.
Rozwojowi mikroorganizmów w ściółce sprzyja mikroklimat kurników (wysoka temperatura i wysoka wilgotność powietrza, brak właściwej wentylacji, a także bogate podłoże odżywcze do rozwoju grzybów pleśniowych jakim jest zarówno pasza, ściółka, jak i duża powierzchnia ścienna). Grzyby mikroskopowe mogą powodować szereg różnych schorzeń np. grzybice (skóry i układu oddechowego), alergie (pokarmowe, skórne, dróg oddechowych) oraz mikotoksykozy (choroby wywołane przez mikotoksyny – metabolity wtórne pleśni).

Ściółka słomiasta – wciąż bardzo popularna

Producenci mięsa drobiowego najchętniej sięgają po ściółkę słomiastą (ze słomy pszennej, słomy żytniej, sieczki słomiastej mieszanej), a także trociny lub wióry drzewne. Niestety ściołowe utrzymanie ptaków posiada także pewną wadę. Bowiem ptaki mają bezpośredni kontakt z zanieczyszczoną ściółką oraz własnymi odchodami. Stanowi to zagrożenie mikrobiologiczne oraz może wywoływać choroby o podłożu grzybiczym i bakteryjnym.
Najczęściej stosowanym materiałem na ściółkę dla drobiu jest pocięta na długość kilku cm słoma ze zbóż ozimych (zwiększa to jej wodochłonność) (Rys. 3). Jednak za dobry materiał ściołowy uważa się także wióry drzewne, trociny, torf czy plewy z roślin zbożowych i motylkowatych. W związku z tym, że wodochłonność jest jedną z głównych cech przy wyborze ściółki wchłanianie wody (kg) przez poszczególne materiały ściołowe (100 kg) jest następujące: torf – 404, słoma żytnia – 265, słoma pszenna 257, trociny – 152, wióry drzewne – 145.

Rys. 3. Najczęściej stosowanym materiałem na ściółkę dla drobiu jest pocięta na długość kilku cm słoma ze zbóż ozimych (autor zdjęcia: Sara Dzik)

Wióry drzewne – czy zastąpią słomę?

Obecnie znaczną popularność zyskują wióry drzewne. Przemawia za tym wiele korzyści. Ściółka z wiórów drzewnych jest czysta oraz wolna od kurzu i pyłu. Jest to efektem właściwego przygotowania ściółki. Należy ją odsiać, odpylić oraz poddać procesowi suszenia w wysokiej temperaturze. Umożliwia to także usunięcie grzybów pleśniowych oraz większości bakterii patogennych. Kolejnym argumentem przemawiającym za stosowaniem wiórów drzewnych jest fakt, iż neutralizują zapach amoniaku. Obornik zawierający wióry drzewne posiada bardzo małą objętość w stosunku do słomy. Co ważne, przekompostowany obornik może być stosowany jako pełnowartościowy nawóz.
Bardzo często na rynku można spotkać wióry drzewne pochodzące z nieatestowanych źródeł. Wówczas taka ściółka staje się potencjalnym zagrożeniem nie tylko dla ptactwa, ale również dla ludzi. Takie wióry mogą być zanieczyszczone mikrobiologiczne oraz chemicznie (poprzez środki owadobójcze lub konserwujące). Dodatkowo, jeśli ściółka jest niewłaściwie przygotowana może stać się źródłem pyłu respirabilnego.

Podsumowanie

Wraz ze wzrostem kurcząt brojlerów oraz nagromadzeniem odchodów ptaków zmieniają się właściwości ściółki. Rośnie poziom jej zanieczyszczenia – zwłaszcza mikrobiologicznego. Największą liczbę drobnoustrojów w ściółce obserwuje się pod koniec odchowu ptaków. Sprzyjają temu także zmieniające się warunki mikroklimatyczne (na zewnątrz budynku jak i wewnątrz obiektu). Na jakość ściółki (i jednocześnie zdrowotność ptaków) bez wątpienia mają także wpływ: intensywność wymiany powietrza, sprawność wentylacji oraz systemu grzewczego, a także warunki pogodowe. Nie bez znaczenia jest także jej pielęgnacja.
Aby zachować właściwe parametry ściółki należy regularnie usuwać ją z miejsc bardzo wilgotnych i następnie dościelać. Szczególną uwagę należy zwrócić na miejsca w okolicy poideł. Dodatkowo, na posadzkę można także zastosować superfosfat lub wapno hydratyzowane. Natomiast dodatek do ściółki (lub do paszy) preparatów opartych na kompozycjach białkowych (jak enzymy czy probiotyki) umożliwia zahamowanie procesów mikrobiologicznych w ściółce oraz sprzyja neutralizacji amoniaku, poprzez zmniejszenie aktywności biochemicznej ściółki. Z kolei zastosowanie zeolitów czy glinokrzemianu powoduje zmniejszenie wodochłonności, jednocześnie podnosząc wartość nawozową ściółki.