Warunki termiczno-wilgotnościowe w praktyce drobiarskiej

Mgr inż. Sara Dzik,
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz,

Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae) po raz pierwszy został opisany w 1778 roku przez De Geera (Mul i in., 2009). Określany jest także mianem czerwonego roztocza (ang. poultry red mite, PMR). Uznawany jest za ektopasożyta (oznacza to, że bytuje na zewnętrznej powierzchni żywiciela głównie nocą) występującego na fermach kur nieśnych. Żywi się krwią kur i chociaż najczęściej jego obecność notowana jest u drobiu, to może bytować także na innych ptakach, zwierzętach, a nawet ludziach (Sparagano i in., 2014).

Pasożyt generuje poważne straty w produkcji drobiarskiej na skutek spadku nieśności kur, wywoływanych infekcji czy zwalczania inwazji roztocza. Przemysłowe fermy drobiu są bardzo dobrym miejscem do rozwoju pasożyta ze względu na stały i ciągły dostęp do żywiciela – chociaż D. gallinae okresowo przebywa na kurach – tylko podczas pobierania krwi (jednorazowo od 30 do 90 min) (Koziatek, 2015), z częstotliwością co 2-5 dni i zazwyczaj (chociaż nie tylko), kiedy w kurniku jest ciemno (Nakamae i in., 1997). Larwy nie żerują. Podobnie dorosłe samce, a jeżeli już, to tylko sporadycznie (Chauve, 1998). Natomiast większość życia ptaszyniec kurzy spędza w zacienionych szczelinach i trudno dostępnych miejscach. Inwazji roztocza sprzyja mikroklimat panujący w kurnikach. Ponadto, D. gallinae może przetrwać nawet pomiędzy cyklami produkcyjnymi i niepokoić każde nowe stado. W ekstremalnych sytuacjach pasożyt może przetrwać nawet do kilku miesięcy bez żerowania, w oczekiwaniu na gospodarza (Sparagano i in., 2014).

Biologia i cykl życiowy ptaszyńca kurzego

D. gallinae jest stosunkowo małym pasożytem. Dorosły osobnik mierzy około 1,5 mm długości (Sparagano i in., 2014), chociaż niektórzy badacze podają, że osiąga długość około 0.5-1 mm (Koziatek 2015; Wiśniewska i in., 2018). Samice z reguły są większe od samców (Wiśniewska i in., 2018). W zależności od tego ile krwi spożyje pasożyt, nieco zmienia się jego kształt ciała. Jednak generalnie określany jest jako gruszkowaty. Roztocze jest barwy szarej (szary pancerz chitynowy), ale po spożyciu krwi zmienia barwę na czerwoną, a następnie na brązową (Rys. 1) (Roy i in., 2009). Pasożyt nie posiada oczu, a wszelkie bodźce środowiskowe odbiera za pomocą wyrostków znajdujących się na jego odnóżach (Wiśniewska i in., 2018).
Jak podaje Koziatek (2015) w kurnikach cykl życiowy ptaszyńca kurzego trwa od 7 do 10 dni. Potwierdzają to Maurer i Baumgartner (1992), Axtell (199) oraz Sparagano i in. (2014). Badacze dodają, że cykl rozwojowy D. gallinae przeważnie trwa około 14 dni, ale w sprzyjających warunkach czas ten może skrócić się nawet o połowę (Rys. 2). W związku z tym populacja pasożyta w bardzo szybkim tempie rośnie – zwłaszcza w kurnikach (wysoka temperatura i wilgotność względna powietrza sprzyjają rozwojowi czerwonych roztoczy). Z badań przeprowadzonych przez Kilpnien i in. (2005) wynika, że populacja D. gallinae osiąga
zazwyczaj do 50 000 roztoczy na jedną kurę utrzymywaną w systemie klatkowym. Jednak badacze podają, że w ekstremalnych przypadkach odnotowano nawet 500 000 roztoczy na jednym ptaku. Natomiast za główny czynnik śmiertelny uznaje się temperaturę powietrza – pasożyt nie przeżyje w temperaturze poniżej -20 OC oraz powyżej 45 OC (Wiśniewska i in., 2018).
W przypadku ptaszyńca kurzego trudnym aspektem i często poddawanym wątpliwości jest określenie proporcji płci – stosunku samców do samic. W literaturze naukowej można znaleźć różne dane. Począwszy od stwierdzenia, iż w warunkach produkcyjnych szacuje się podobną ilość samic i samców (50/50), aż do informacji, że na jednego samca przypada kilkaset samic. Skąd wynikają te różnice? Prawdopodobnie dlatego tak się dzieje, gdyż bardzo trudno odróżnić płeć D. gallinae – zwłaszcza w stadium nimfy (deutonimfy).
W cyklu życiowym roztocza wyróżnia się 5 stadium rozwoju: jajo, larwa, protonimfa, deutonimfa i osobnik dorosły (imago). Co ważne, do rozwoju larwy ptaszyniec kurzy nie potrzebuje żywiciela. Pasożyt wymaga krwi dla rozwoju protonimfy oraz deutonimfy i stadium dorosłego, a także do rozrodu. Dlatego też na drobiu bytują tylko ww. stadia rozwojowe roztocza (w ostatnich trzech stadiach; Mul i in., 2019).

Rysunek 1. Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae) (www.poultrydvm.com)

Skutki inwazji D. gallinae w kurnikach

W stadach, w których odnotowano inwazję ptaszyńca kurzego, dostrzega się wyższą śmiertelność kur, spadek nieśności, gorszą jakość jaj (wystąpienie czerwonych, krwistych plamek powstałych poprzez rozgniatanie opitego krwią ptaszyńca kurzego na taśmociągach) zwiększoną podatność na kanibalizm, chroniczny stres u ptaków powodowany niepokojeniem ich przez roztocze, czego konsekwencją może być wydziobywanie piór (Rys. 3) (Koziatek, 2015; Sparagano i in., 2014). Po ugryzieniu ptaka ptaszyniec kurzy wpuszcza ślinę do jego organizmu. U młodych ptaków przeważnie zwarta w ślinie toksyna powoduje śmierć, u dorosłych kur najczęściej dochodzi do wycieńczenia, anemii czy innych schorzeń (Wiśniewska i in., 2018). Mul i in. (2019) podają, że uzyskali również informacje od producentów, którzy w stadzie
zainfekowanym ptaszyńcem kurzym odnotowali następujące dodatkowe skutki:
• zwiększoną ilość pobranej wody;
• niższą produkcyjność, zwiększone pobranie paszy, niższy współczynnik wykorzystania paszy;
• obniżoną jakość piór;
• zwiększoną podatność na choroby;
• omijanie zainfekowanych miejsc w kurniku przez kury.
Ptaszyniec kurzy może mieć poważny wpływ na ludzkie zdrowie. Oprócz powodowania podrażnień i swędzenia skóry, roztocza mogą powodować reakcje alergiczne skóry (Sahibi i in., 2008; Potenza i in., 2008; Mul i in., 2019). Dodatkowo pojawiają się liczne wątpliwości dotyczące stosowanych środków chemicznych. Istnieje ryzyko, iż mogą one bezpośrednio wpływać negatywnie na zdrowie ludzi (zwłaszcza pracowników), ale także pośrednio – na skutek spożycia jaj zawierających pozostałości tychże substancji (Mul i in., 2019). D. gallinae uznawany jest za wektor wielu chorób u kur. Transmisja patogenu może być także zagrożeniem dla życia i zdrowia ludzi. W tabeli 1. podano wirusy i bakterie potencjalnie związane z występowaniem ptaszyńca kurzego. Ich obecność została potwierdzona badaniami naukowymi, wyizolowaniem danego patogenu z ptaszyńca kurzego lub oparta na literaturze naukowej.

Podsumowanie

Temat ptaszyńca kurzego wciąż jest bardzo aktualny. Nadal wiele informacji nie zostało potwierdzone badaniami naukowymi. Bez wątpienia uciążliwość pasożyta oraz konsekwencje, jakie niesie za sobą jego inwazja w stadzie, są przyczyną poważnych strat ekonomicznych. Dlatego ważnym elementem jest monitorowanie stada oraz podjęcie odpowiednich działań w celu zwalczenia inwazji D. gallinae, jak na przykład dalsze testowanie nowych chemicznych metod zwalczania roztoczy, ale także naturalnych, jak np. olejki eteryczne lub metod termicznych. Poza tym bardzo kluczowym aspektem jest wzajemne połączenie nauki z praktyką, praktyki z nauką, aby znaleźć skuteczne rozwiązanie przeciwko ptaszyńcowi kurzemu. Jednak niezależnie od wybranej metody zwalczania roztoczy, kluczową czynnością w kurnikach jest przestrzeganie zasad higieny oraz zachowanie szczególnej ostrożności, aby nie doszło do niekontrolowanego wprowadzenia ptaszyńca kurzego do stada. W ramach prewencji należy także zwrócić uwagę czy w budynku inwentarskim w miejscach trudno dostępnych nie gromadzą się pasożyty oraz wyeliminować ich ewentualne kryjówki.

Rysunek 2. Cykl życiowy ptaszyńca kurzego w sprzyjających warunkach. Jedna samica może złożyć około 30 jaj w ciągu całego życia – długość cyklu życiowego roztocza wynosi około 14 dni (www.henhub.eu; Sparagano i in., 2014)