Dr inż. Anna Wilkanowska

Produkcja mięsa drobiowego na świecie od kilkunastu lat wykazuje tendencję wzrostową, najwyższą spośród wszystkich rodzajów mięs uzyskiwanych od zwierząt gospodarskich. Jednym z systemów chowu, który zyskuje na popularności, jest chów ekologiczny.

Jest to efektem wzrostu świadomości odbiorców mięsa, którzy szukają produktów wysokogatunkowych. Wzrost zapotrzebowania i popytu ma wpływ na cenę mięsa drobiowego pochodzącego od drobiu ekologicznego i tym samym na opłacalność tego systemu. Na zysk z tego typu chowu wpływa również cena paszy, piskląt ekologicznych, zużycie paszy na jednostkę produktu, nakłady na utrzymanie budynku i wybiegów, robocizna.

Rolnictwo ekologiczne w Polsce

Ekologiczna hodowla drobiu rzeźnego jest regulowana zarówno polskimi, jak i unijnymi aktami prawnymi prezentującymi zasady, których trzeba przestrzegać. Jednym z nich jest ustawa o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2009, Nr 116, poz. 975), która określa zadania oraz właściwość organów administracji publicznej i jednostek organizacyjnych w rolnictwie ekologicznym w zakresie wykonania przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE L 189 z 20.07.2007, str. 1, z późn. zm.), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 834/2007”, oraz przepisów Unii Europejskiej wydanych w trybie przepisów tego rozporządzenia. Na uwagę zasługuje również Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady w odniesieniu do produkcji, znakowania i kontroli,
w tym pierwsza poprawka o zasadach produkcji drożdży ekologicznych. Ekologicznego systemu produkcji rolniczej dotyczy również Rozporządzenie Komisji (UE) Nr 271/2010 zmieniające rozporządzenie (WE) nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do unijnego logo produkcji ekologicznej.
O rosnącym znaczeniu rolnictwa ekologicznego świadczy nie tylko rosnąca liczba aktów prawnych, ale też wzrost podaży produktów rolnictwa ekologicznego, wyróżniających się najwyższą jakością. Oszacowano, że w 2004 r. kontrolą zostało objętych 3 760 gospodarstw ekologicznych zajmujących powierzchnię 82 730 ha. Tymczasem już 11 lat później liczba gospodarstw ekologicznych wynosiła 24,4 tys. Wzrosła również liczba przetwórni ekologicznych, która w 2004 r. wynosiła 55, zaś w 2015 r. – 540.
Kolejnym miernikiem wzrostu znaczenia rolnictwa ekologicznego jest coraz więcej jednostek certyfikujących upoważnionych do przeprowadzania kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów zgodności w rolnictwie ekologicznym. W 2018 r. tego rodzaju działania przeprowadza 12 upoważnionych jednostek certyfikujących.
Dalsze obliczenia pokazują, że biorąc pod uwagę wartość rynku żywności ekologicznej (50 mln euro), Polska znajduje się na odległym miejscu (0,3% rynku), tymczasem pod względem liczby certyfikowanych producentów ekologicznych zajmujemy w Europie pozycję między
6. a 9. Ponadto produkcja żywca rzeźnego w systemie chowu ekologicznego wynosi ok. 4,0% całej produkcji zwierząt rzeźnych w Polsce, bardzo wysoką pozycję w kraju zajmuje chów cieląt. Jeśli chodzi o ekologiczny chów drobiu rzeźnego, to w dalszym ciągu wynosi zdecydowanie mniej niż w krajach Europy Zachodniej, gdzie ten rodzaj produkcji stanowi 8-10%.

Mikroklimat w kurniku

Ekologiczny chów drobiu to taki, w którym zapewnia się ptakom jak najbardziej naturalne warunki bytowe, w których są one w stanie wyrażać swoje naturalne zachowania. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że warunki te muszą dawać zwierzętom pełnie bezpieczeństwa, tylko wtedy ma się szansę uzyskać odpowiednią ilość, dobrej jakości mięsa, które zadecyduje o tym, czy dana produkcja jest opłacalna, czy też nie. Pomieszczenia inwentarskie dedykowane dla drobiu rzeźnego muszą dawać schronienie zwierzętom przed niesprzyjającymi warunkami klimatycznymi, m.in. przed za niską, jak i za wysoką temperaturą. Zaleca się, aby kurnik ustawić tak, żeby wiejący wiatr owiewał ścianę szczytową. Tymczasem wewnątrz kurnika powinna panować temperatura i wilgotność dostosowane do wieku ptaków, który ma niebagatelny wpływ na odporność drobiu. Jak wiadomo w przypadku piskląt powinna ona być wyższa niż 30OC, ponieważ mają one zdecydowanie słabiej rozwinięty mechanizm termoregulacji niż dorosłe osobniki. Należy pamiętać, że nie zapewnienie młodym ptakom odpowiednich warunków może być powodem zwiększonej śmiertelności wśród piskląt, i tym samym mieć niekorzystny wpływ na zysk z prowadzonej produkcji ekologicznej. Aby móc ustrzec się przed tego rodzaju błędami, hodowcy zajmujący się ekologiczną hodowlą drobiu rzeźnego powinni zaopatrzyć się w sztuczną kwokę.

Poza temperaturą należy zwrócić uwagę również na wilgotność powietrza

w kurniku. Właściwy poziom wilgotności w pomieszczeniach inwentarskich dla drobiu ekologicznego i nie tylko jest uzależniony od wentylacji. W przypadkach niezbyt dużej obsady sprawdza się naturalna wentylacja grawitacyjna, szczególnie zalecana w hodowli ekologicznej. Działa w sposób, który zapewnia ptakom powietrze (pod względem składu) podobne do powietrza atmosferycznego,
tzn. wyróżnia się dopuszczalnym poziomem szkodliwych gazów, do których zalicza się dwutlenek węgla, amoniak oraz siarkowodór. Wbrew pozorom, podobnie jak nieodpowiednia temperatura, również niewłaściwa wilgotność ma wpływ na losy prowadzonej hodowli i na poziom zysku, jaki można z niej uzyskać. Źle działająca wentylacja, sprawia, że w pomieszczeniu panuje zbyt wysoka wilgotność, która powoduje, że rośnie możliwość wystąpienia chorób ptaków, przez zmniejszenie ich odporności. Wysoka wilgotność powietrza to również szybsze rozprzestrzenianie się drobnoustrojów.
Z kolei niski poziom wilgotności prowadzi do zwiększenia poziomu zapylenia, które prowadzi do chorób dróg oddechowych u kurcząt z których nie każde zwierzę wychodzi obronną ręką. W kontekście wilgotności i warunków termicznych na uwagę zasługuje również ściółka, która powinna zajmować co najmniej 1/3 jej powierzchni podłogi. Ściółka (najlepiej ze słony żytniej i pszennej) z jednej strony umożliwia ptakom realizację naturalnych zachować, a z drugiej strony pochłania wilgoć i wiąże amoniak.
Znaczenie ma także światło, które, mimo, że nie ma tak dużego wpływu na opłacalność produkcji, jak temperatura czy wilgotność, również zasługuje na uwagę hodowcy. Kurnik powinien mieć odpowiednią ilość okien w stosunku do jego całej powierzchni. Istnieje możliwość uzupełnienia światła dziennego światłem sztucznym, warto jednak pamiętać, że w ciągu doby czas oświetlenia nie może przekroczyć 16 godzin. Zaleca się, ośmiogodzinny nieprzerwany odpoczynek nocny beż światła sztucznego.

Obsada i wyposażenie w kurniku

Jak można się domyślić obsada w kurniku w produkcji ekologicznej jest korzystniejsza dla ptaków niż ta stosowana w warunkach produkcji intensywnej. Budynek inwentarski dla drobiu rzeźnego nie może mieć powierzchni przekraczającej 1600 m2. Dopuszczalna obsada
w kurnikach stacjonarnych wynosi 10 sztuk na 1 m2 (maksymalnie 21 kg żywej masy) i daje ona ptakom możliwość przyjmowania wszystkich naturalnych pozycji i zachowań. Przy takiej obsadzie drób może bez żadnych trudności czyścić swoje pióra oraz bezproblemowo machać skrzydłami. Z drugiej strony mniejsza dopuszczalna obsada niż w hodowli konwencjonalnej ma wpływ na koszt prowadzonej produkcji, który rośnie, gdy obsada maleje.
W chowie ekologicznym wykorzystywane są też kurniki mobilne, które dają możliwość podniesienia obsady do 16 sztuk/m2 (maksymalnie 30 kg żywej masy na 1 m2), które wbrew pozorom mogą uchronić producenta przed stratami finansowymi. Po zakończonym chowie, gdy dorosły drób uda się sprzedać, kurnik jest transportowany w nowe miejsce. Pomaga to uniknąć wielu chorób.
W związku tym, że w chowie ekologicznym zabrania się stosowania środków chemicznych do czyszczenia, kurniki z reguły są myte przy użyciu gorącej wody pod ciśnieniem.
Aby drób rzeźny, mógł odpowiednio rosnąć, potrzebuje odpowiedniej paszy i czystej wody, którą trzeba podać we właściwy sposób. Służą do tego prawidłowo dobrane karmidła i poidła. Należy zadbać o ich czystość, liczbę (dostosowana do wielkości stada) i ustawienie gwarantujące wygodę przy pobieraniu paszy.
Ważnym elementem powierzchni bytowej kurcząt rzeźnych w chowie ekologicznym jest wybieg (4 m2/ 1 osobnika, przy kurniku mobilnym 2,5 m2). Dostęp do wybiegu sprawia, że ptaki mają silniejszy układ odpornościowy, a ich mięso wyróżnia się niższym otłuszczeniem niż to od drobiu z produkcji intensywnej. Jest to cecha, która zasługuje na uwagę w dobie rosnącej popularności produktów niskokalorycznych. Popyt na tego rodzaju żywność, to kolejny czynnik, który ma wpływ na opłacalność ekologicznego systemu chowu drobiu rzeźnego.
Kurczęta mają dostęp do wybiegu zawsze, gdy pozwalają na to warunki atmosferyczne. Spędzają na nim około 30% swojego życia. Im wcześniej wypuszcza się ptaki na wybieg, tym szybciej się do niego przyzwyczajają, są mniej płochliwe, i chętniej z niego korzystają. Kurczęta częściej korzystają z wybiegu, gdy znajdują się na nim drzewa, które dają cień. Powodem do wędrówki na świeżym powietrzu jest też usytuowanie kąpielisk piaskowych w znacznym oddalaniu od kurnika.

Żywienie

Jednym z najważniejszych czynników, decydujących o opłacalności chowu ekologicznego jest koszt paszy. Nie należy ona do najtańszych, jest droższa o około 25 – 30% w porównaniu z konwencjonalną. Z tego powodu dobrym rozwiązaniem jest skarmianie pasz wyprodukowanych metodami ekologicznymi z własnego gospodarstwa ekologicznego. Osoby zastanawiające się nad przejściem na ten system produkcji powinny wiedzieć, że przy przerobieniu gospodarstwa na gospodarstwo ekologiczne, istnieje możliwość, aby 100% składu pokarmu zwierząt pochodziło z tego właśnie gospodarstwa.
Ekologiczny system produkcji drobiu rzeźnego dopuszcza stosowanie pasz roślinnych, jakimi są: ziarno owsa, pszenicy, pszenżyta, orkiszu, prosa, sorga, ryżu i kukurydzy w postaci nierozdrobnionej. Tymczasem w postaci rozdrobnionej można stosować ziarno owsa, pszenicy, jęczmienia, żyta, kukurydzy i ryżu. Dopuszczone są też otręby oraz kiełki pszenicy, kukurydzy i ryżu, gluten kukurydziany. Ponadto w żywieniu drobiu można stosować pasze pochodzenia zwierzęcego, ale w małych ilościach i tylko te, które są dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym, m.in. mleko świeże, jego przetwory (proszek z mleka odtłuszczonego, z maślanki i z serwatki, białko serwatki, sproszkowana kazeina i laktoza), ryby, olej rybny i mączka rybna. Dopuszczonym w produkcji ekologicznej źródłem fosforu jest fosforan dwuwapniowy z kości oraz odfluorowany fosforan jedno- i dwuwapniowy. Stosowanym źródłem wapnia są wapienne skorupy zwierząt morskich oraz węglan, mleczan i glukonian wapnia. Dopuszczone jest również podawanie ptakom surowej soli kamiennej, węglanu i dwuwęglanu sodu oraz chlorku sodowego.
W chowie ekologicznym drobiu udostępnia się naturalne mikroorganizmy, lepiszcza, środki przeciwzbrylające, mikroelementy, naturalne enzymy. Ptakom podawane są też witaminy i prowitaminy, jednak warunkiem ich użycia jest identyczność ich składu chemicznego z witaminami występującymi w paszach naturalnych. Producenci ekologicznego drobiu rzeźnego powinni założyć stosowanie uzupełniających ilości syntetycznych witamin w trakcie miesięcy zimowych szczególnie A i D3.
Na cenę żywienia drobiu ekologicznego ma wpływ zakaz podawania im pasz z komponentów genetycznie zmodyfikowanych oraz innych produktów z nich uzyskanych. Ponadto w ekologicznej hodowli drobiu rzeźnego nie można wykorzystywać barwników syntetycznych, antybiotyków, aminokwasów syntetycznych, konserwantów, kokcydiostatyków, dodatków do pasz stymulujących wzrost, pasz poddawanych ekstrakcji oraz takich, które wzmagają apetyt.

Jakie rasy drobiu rzeźnego do chowu drobiu rzeźnego?

Pisklęta do chowu ekologicznego powinny pochodzić z gospodarstwa ekologicznego, gdy jest to niemożliwe, dopuszcza się pisklęta (w wieku do 3. dnia) pochodzące z gospodarstw konwencjonalnych. Jest to ważne udogodnienie, ponieważ znalezienie większej ilości kilkutygodniowych kurek z chowu ekologicznego jest praktycznie niemożliwe. Jednak żeby drób „nieekologiczny” można było uznać za ekologiczny, przez m.in. 10 tygodni musi być utrzymywany w gospodarstwie ekologicznym. Do chowu ekologicznego nadają się mieszańce wolno rosnące i krzyżówki ras zachowawczych z szybko rosnącymi brojlerami. W chowie ekologicznym sprawdza się Zielononóżka, Żółtonóżka kuropatwiana, Rhode Island Red i Sussex, które są ruchliwe, dobrze wykorzystują zielone wybiegi. W omawianym systemie nie sprawdzają się brojlery szybko rosnące.
Warto podkreślić, że w porównaniu do chowu intensywnego, ten prowadzony w sposób ekologiczny jest droższy z uwagi na minimalny wiek ubojowy ptaków. Na fermach wielkotowarowych ptaki żyją tylko 6 tygodni, tymczasem dla kurcząt ekologicznych wiek ubojowy to 81. dzień życia, a dla kapłonów 150. Produkcja drobiu wolno rosnącego ras uznawana jest za produkcję ekologiczną, mimo nie osiągnięcia przez ten drób minimalnego wieku ubojowego (Dz. U. nr 56, poz. 348), jeżeli np. maksymalny dzienny przyrost masy kurcząt rzeźnych nie przekracza 45 g.

Chów ekologiczny – czy to się opłaca?

W produkcji ekologicznej dąży się do uzyskania dobrostanu zwierząt i wysokiej jakości mięsa, i osiągnięcia korzyści w postaci efektów produkcyjnych i ekonomicznych. Zachętą do zakupu mięsa z kurcząt ekologicznych jest niższa zawartość tłuszczu i cholesterolu. Mimo to aktualnie opłacalność ekologicznego chowu drobiu rzeźnego nie jest wciąż taka jaką życzyliby sobie hodowcy. Według specjalistów poważną barierą rozwoju produkcji drobiu ekologicznego jest słabe zaplecze okołoprodukcyjne – brak dostawców pasz, brak dostawców piskląt. Przeszkody te działają zniechęcająco na potencjalnych producentów drobiu zastanawiających się nad przejściem na system ekologiczny. Szansą dla tej gałęzi produkcji są intensywne działania promocyjne. Ważne jest bezustanne uświadamianie konsumentów, że ekologiczne mięso to coś, w co warto inwestować. Należy jednak zaznaczyć, że wypracowanie nawyków do zdrowego odżywiania się trzeba zacząć jak najwcześniej. Konsekwencją wzrostu zapotrzebowania i popytu na mięso ekologiczne będzie rosnąca liczba producentów, którzy chętniej podejmować się będą tej trudnej gałęzi produkcji drobiarskiej. Na opłacalność rodzimej ekologicznej produkcji mięsa drobiowego wpływ ma też propagowanie jej za granicami kraju i pozyskanie rynków zbytu.
Podstawowym warunkiem opłacalności w produkcji ekologicznej jest nie tylko popyt, niebagatelne znaczenie ma też cena. Dziś potencjalnym odbiorcą produktów ekologicznych są grupy konsumentów, które są świadome zasad zdrowego żywienia i mające określone możliwości finansowe. Jest to związane z tym, że ceny ekologicznego mięsa są wyższe od mięsa z hodowli intensywnej, z uwagi na niższą wydajność rzeźną kurcząt brojlerów i ich dłuższy okres odchowu, wyższą cenę mieszanki ekologicznej, większe zużycie paszy na jednostkę produktu, wyższe ceny zakupu kurcząt, nakłady na utrzymanie budynku i wybiegów. Jednym z ponoszonych kosztów jest też koszt certyfikacji, co nie jest bez znaczenia dla opłacalności produkcji. Uzyskanie certyfikatu jest czasochłonne i wiąże się z wydatkami. Zanim zacznie się zarabiać, trzeba ponieść niekiedy spore nakłady, np. na dostosowanie gospodarstwa rolnego, czy zakładu przetwórczego do produkcji ekologicznej. Pierwszym krokiem w kierunku zdobycia certyfikatu jest zgłoszenie działalności do wybranej jednostki certyfikującej upoważnionej do kontroli i wydawania uprawnień przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Dokument można otrzymać już po przejściu pierwszej kontroli ze strony organu certyfikującego. Jest w nim zaznaczone, że gospodarstwo nie jest jeszcze w pełni ekologiczne, a dopiero przestawia się na nowy typ upraw.
Istotnym elementem kosztów produkcji ekologicznej są też nakłady na robociznę, których efektywność zależy od wielkości stada i stopnia mechanizacji pracy. Należy podkreślić, że chów drobiu ekologicznego wymaga większych nakładów pracy niż konwencjonalny. Wiąże się to z większymi nakładami finansowymi. Szczególnie praco- i czasochłonny jest tucz ekologiczny na wybiegach, gdy wszystkie prace wykonywane są ręcznie. Badania naukowe pokazały, że w takim systemie produkcji nakłady pracy są wyższe o 25 – 38% w porównaniu do gospodarstw zmechanizowanych.
To wszystko sprawia, że cena 1 kg mięsa wytworzonego w warunkach ekologicznych, jest 2 do 6 krotnie wyższa od mięsa z kurcząt brojlerów pochodzących z ferm wielkotowarowych.
Reasumując, opłacalność ekologicznego systemu chowu drobiu rzeźnego jest złożonym tematem. Zależy ona od popytu na produkty wysokiej jakości, wolne od antybiotyków, niemające nic wspólnego z modyfikacjami genetycznymi. Każdy producent, który zastanawia się nad przejściem na ten system powinien wziąć pod uwagę koszty, jakie wiążą się z uzyskaniem certyfikatu, cenę kurcząt, paszy ekologicznej i pracochłonność ekologicznego systemu produkcji
mięsa.

Piśmiennictwo dostępne u autorki