Sara Dzik, Tomasz Mituniewicz
Koło Naukowe Pasjonatów Higieny i Dobrostanu Zwierząt
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Niewątpliwie odpowiednia bioasekuracja stanowi podstawę chowu zwierząt, zwłaszcza w produkcji wielkotowarowej. Kluczowym aspektem bezpieczeństwa biologicznego jest właściwe przeprowadzenie czynności mycia i dezynfekcji na fermie. Skuteczność dezynfekcji zależy od wielu czynników (m.in. temperatury, środka dezynfekcyjnego, rodzaju dezynfekowanej powierzchni; Kim in., 2020). Zwłaszcza w dobie pandemii koronawirusa, grypy ptaków oraz rosnącej oporności drobnoustrojów na stosowane środki, właściwie wykonany zabieg mycia i dezynfekcji stanowi podstawę każdej produkcji zwierzęcej.

Mycie i dezynfekcja – główny czynnik w zapobieganiu i zwalczaniu wielu chorób w stadzie

Efektywne mycie i dezynfekcja są wymieniane jako kluczowy czynnik w zapobieganiu oraz zwalczaniu wielu chorób na fermie drobiu (Rys. 1). Co więcej, skuteczność tychże czynności może nie tylko usprawnić walkę z niewidocznym gołym okiem patogenem, ale również poprawić produkcyjność ptaków oraz ich dobrostan. Może również potencjalnie wydłużyć okres eksploatacji budynku dzięki poprawie higieny (zwłaszcza jeśli stosowane środki dezynfekujące nie działają korozyjnie na wyposażenie). Jakość przeprowadzonych zabiegów w dużej mierze zależy od umiejętności oraz staranności wykonania czynności przez pracownika. Zwłaszcza, że gruntowne mycie powinno obejmować czyszczenie na sucho (usunięcie odpadów zwierzęcych, odchodów i ściółki, kurzu oraz usunięcie i dokładne oczyszczenie wszelkiego ruchomego wyposażenia) oraz czyszczenie na mokro. Powierzchnie powinny być następnie spłukane i pozostawione do wyschnięcia. Dodatkowo karmniki i poidła lub miejsca, w których zebrała się woda z czyszczenia na mokro, powinny zostać osuszone przed zastosowaniem środka dezynfekcyjnego. Ma to na celu zapewnienie, że dezynfektant wejdzie w kontakt z powierzchniami w wymaganym stężeniu, zostanie wchłonięty przez powierzchnię i szczeliny, a także nie zostanie rozcieńczony przez nadmiar wody (Gosling, 2018).

Rys. 1. Mycie i dezynfekcja są istotnym elementem bioasekuracji (fot. www.urban-farmer.co.za)

 

Podstawowa procedura dotycząca mycia i dezynfekcji obejmuje następujące czynności (www.poultrybiosecurity.org):

1. Czyszczenie na sucho, czyli fizyczne usuwanie obcych materiałów np. używając szczotki, sprzężonego powietrza. Czyszczenie na sucho nie powinno być stosowane do czyszczenia kurników, w których wystąpiła choroba zakaźna, jak grypa ptaków czy choroba Newcastle, gdyż może to zwiększyć ryzyko rozprzestrzeniania się choroby na drodze aerozolizacji (FAO; Food and Agriculture Organization of United Nations).

2. Czyszczenie na mokro – używając detergentu/mydła i wody. Wówczas namacza się daną powierzchnię i czyści w celu usunięcia pozostałości materiału organicznego, kurzu itd. Czyszczenie na mokro w przeciwieństwie do czyszczenia na sucho zmniejsza ryzyko aerozolizacji wirusów. Stosowanie myjek ciśnieniowym o odpowiednich parametrach może zwiększyć skuteczność czyszczenia na mokro. Następnie należy sprawdzić czystość i ewentualnie powtórzyć czynności. W czyszczeniu na mokro wyróżnia się cztery kroki: namaczanie, mycie właściwe, płukanie i suszenie. Dzięki czyszczeniu na sucho i na mokro można usunąć nawet 80% czynników chorobotwórczych (FAO), natomiast Morishita i Gordon (2019) podają, że wartość ta może osiągnąć nawet 90%. Jakie są zatem różnice między czyszczeniem na sucho a czyszczeniem na mokro? Czyszczenie na sucho polega na fizycznym usunięciu materiału organicznego, np. usunięciu paszy, ściółki i obornika. Proces czyszczenia na sucho fizycznie usuwa materiał organiczny, zanim nastąpi rzeczywiste czyszczenie na mokro. Czyszczenie na mokro, jak sama nazwa wskazuje, wymaga użycia wody (Morishita i Gordon, 2019).

Tabela 1. Czynniki, które mogą wpływać na skuteczność niektórych środków dezynfekcyjnych (Morishita i Gordon, 2019)

 

3. Dezynfekcja: należy zastosować dozwolony środek dezynfekcyjny, postępując zgodnie ze standardami bezpieczeństwa oraz z zaleceniami producenta dotyczącymi stężenia i czasu kontaktu środka z powierzchnią (Gosling, 2018). Na skutek dezynfekcji pozostałe po czyszczeniu czynniki chorobotwórcze mogą zostać ograniczone do minimum, gdyż środki dezynfekcyjne spowalniają aktywność, rozmnażanie i wzrost czynników chorobotwórczych lub zabijają czynniki chorobotwórcze (FAO).

Środki dezynfekujące są podzielone na kilka grup: związki alkaliczne, fenole, aldehydy, kwasy, związki chloru, preparaty jodoforowe, nanomateriały, czwartorzędowe zasady amoniowe, związki wieloskładnikowe. Natomiast wybór środka dezynfekcyjnego najczęściej zależy od następujących czynników: m.in. ceny, rodzaju czynnika chorobotwórczego, składnika aktywnego w dezynfektancie, spektrum działania, sposobu zastosowania środka dezynfekcyjnego (Mandyhra i in., 2009; FAO; Selishcheva i in., 2013; Kołacz i Dobrzański, 2019). Na rynku dostępna jest szeroka gama środków dezynfekcyjnych z różnymi aktywnymi substancjami chemicznymi, a na ich skuteczność może wpływać wiele czynników (Tabela 1). Niektóre z nich zostały opracowane w celu zwalczania konkretnych czynników chorobotwórczych, np. oocyst kokcydiów lub prątków gruźlicy, ale także w różnym celu np. zanurzanie butów w roztworze dezynfekcyjnym przed wejściem do kurnika (Gosling, 2018). Roztwory dezynfekcyjne powinny być przygotowane bezpośrednio przed użyciem, gdyż nieprzygotowanie świeżych roztworów może skutkować zmniejszoną skutecznością produktu (FAO).
Środki dezynfekcyjne mogą być aplikowane różnymi sposobami np. poprzez rozpylanie, spienianie, zamgławianie czy zanurzenie w nich sprzętu, urządzeń, przedmiotów. Przygotowanie i stosowanie środków dezynfekcyjnych musi być zgodne z zaleceniami na etykiecie produktu. Środki dezynfekcyjne powinny być używane tylko zgodnie z zaleceniami producenta i podczas ich stosowania należy zachować odpowiednie środki bezpieczeństwa. Informacje od producenta powinny określać również miejsca (np. kurniki i fermy drobiu), w których należy stosować dany produkt (www.poultrybiosecurity.org).
Co ważne, stosowanie środków dezynfekcyjnych z niektórych grup przez długi czas może prowadzić do wytworzenia się oporności mikroorganizmów. Obiecującym kierunkiem jest stosowanie nowych kompleksowych środków dezynfekcyjnych o synergicznym działaniu. Nowoczesne środki dezynfekcyjne muszą być przyjazne dla środowiska. Celem stosowania takich produktów jest rozszerzenie zakresu działania przeciwdrobnoustrojowego i możliwości zapobiegania powstawaniu opornych mikroorganizmów. W tym celu niezbędny okazuje się system monitoringu oraz wprowadzenie metod kontroli wrażliwości patogenów na stosowane środki dezynfekcyjne (Kasianenko i in., 2020).

Rozpatrując pojęcie dezynfekcji, należy podkreślić, iż odkażanie dzieli się na trzy grupy:

• Odkażanie zapobiegawcze – stosowane co pewien okres niezależnie czy na fermie wystąpiła choroba, czy też nie. Dezynfekcja zapobiegawcza dotyczy budynków inwentarskich, ale także wybiegów, urządzeń i sprzętu, środków transportu czy również samych zwierząt. Czynności związane z odkażaniem należy wykonać przed wprowadzeniem zwierząt do budynku, jak i po ich wypuszczeniu (Kołacz i Dobrzański, 2019). W chowie wszystkich gatunków ptaków odkażanie zapobiegawcze stosuje się podczas przerwy między cyklami produkcyjnymi (między kolejnym wstawieniem ptaków do budynku; Jankowski, 2012).

• Odkażanie bieżące – ma miejsce, kiedy na fermie wystąpi choroba oraz w czasie jej trwania. Czynności mają na celu ograniczenie możliwości przenoszenia drobnoustrojów patogennych przez zwierzęta chore, będące nosicielami czy ozdrowieńców i prowadzone są aż do momentu wygaśnięcia choroby. Jest to sposób ograniczenia szerzenia się choroby, również poza gospodarstwo.

• Odkażanie końcowe – ma na celu usunięcie patogenów, które mogły pozostać po wygaśnięciu choroby i mogą potencjalnie zakażać nowo wprowadzone zwierzęta (Kołacz i Dobrzański, 2019).

5. Spłukanie wodą i wysuszenie. Dokładne spłukanie jest potencjalnie bardzo ważną czynnością, ponieważ niektóre roztwory dezynfekujące mogą spowodować uszkodzenie powierzchni (np. zniszczenie gumy lub korozję części metalowych), jeżeli nie zostaną całkowicie spłukane.

Znaczenie dezynfekcji w pomieszczeniach dla drobiu

Wysoka koncentracja ptaków na  jednostce powierzchni w budynkach, intensywny system chowu oraz inne cechy wielkotowarowej produkcji drobiarskiej mogą prowadzić do rozwoju mikroflory patogennej w kurniku, a w konsekwencji prowadzić do zwiększonego ryzyka wystąpienia chorób zakaźnych (Champan, 2003; Kolos i in., 2007; Fotina, 2007; Fotina i Fotin, 2015). Ma to nie tylko istotne znaczenie dla dobrostanu ptaków i ich zdrowia czy strat ekonomicznych dla producenta, ale również choroby zakaźne drobiu mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi (np. salmonellozy). W tabeli 2 przedstawiono czynniki chorobotwórcze wywołujące choroby u drobiu oraz skuteczność działania określonych środków dezynfekcyjnych. Dlatego też gwarancją pomyślnego funkcjonowania nowoczesnych ferm drobiu i bezpieczeństwa produktów drobiowych jest odpowiednio przeprwoadzona dezynfekcja (Nechyporenko i in., 2018). Biorąc pod uwagę, że choroby bakteryjne drobiu dotykają również ludzi, a epidemiolodzy sugerują, że mięso drobiowe jest głównym czynnikiem zatruć pokarmowych, koncentrowanie się na metodach ograniczenia mikroorganizmów w środowisku bytowania ptaków oraz utrzymanie wysokiej higieny na fermie powinno stanowić ważny element chowu ptaków dla każdego producenta drobiu (www.wattagnet.com).

Tabela 2. Skuteczność działania różnych środków dezynfekcyjnych na patogeny wywołujące choroby drobiu (Morishita i Gordon, 2019)

Czynności związane z myciem i dezynfekcją w pomieszczeniach dla drobiu stanowią kluczową rolę w zapewnieniu odpowiednich warunków higienicznych oraz zwalczaniu zarazków w środowisku bytowania ptaków. W tym celu szczególną uwagę należy zwrócić również na dezynfekcję poideł oraz karmideł, gdyż niewłaściwa higiena może przyczynić się do tego, iż pozostałości patogenów z poprzedniego cyklu mogą zakazić nowe stado. Dotyczy to również resztek pasz, które mogą stać się pożywką dla mikroorganizmów i sprzyjać np. rozwojowi pleśni (mykotoksyny; Rys. 2). Resztki paszy w karmidłach, w kurniku lub na zewnątrz przyciągają również gryzonie, które mogą być nosicielami wielu chorób.

Rys. 2. Niewłaściwa higiena karmideł może przyczynić się do rozwoju choroby zakaźnej w stadzie (fot. www.roxell.com)

Odpowiednie czynności związane z myciem i dezynfekcją poideł mogą zapobiegać tworzeniu się biofilmu w linii poideł (Rys. 3). Biofilm to wielokomórkowa struktura, która jest zbiorem mikroorganizmów, które przylegają do siebie i do danej powierzchni. Początkowo, bakterie bytujące np. w resztkach wody mogą przyczepić się do powierzchni, takiej jak wnętrze linii poideł. Następnie bakterie mogą tworzyć macierz ze związków polimerycznych składających się z lepkich białek i cukrów, które zatrzymują inne bakterie czy substancje organiczne. Matryca ta będzie się powiększać, w miarę jak inne bakterie i materiały będą zatrzymywane. Związki polimeryczne zapewniają stabilne środowisko dla mikroorganizmów, również patogennych – szkodliwych dla ptaków. Biofilm może utrudniać także przepływ wody. Ponadto, odpowiednie mycie i dezynfekcja linii poideł to niezbędne czynności w celu usunięcia pozostałości antybiotyków (www.thepoultrysite.com.)

Rys. 3. Zabiegi mycia i dezynfekcji poideł zapobiegają powstawaniu biofilmu oraz sprzyjają usunięciu pozostałości antybiotyków (fot. www.wattagent.com)

Podsumowanie

Zwłaszcza w intensywnej produkcji drobiu mycie i dezynfekcja odgrywają zasadniczą rolę w gwarancji bezpieczeństwa żywności zgodnie z zasadą „od pola do stołu” (Rys. 4). Mięso drobiowe jest jednym z najchętniej wybieranych przez konsumentów. Popularne w diecie są także jaja. Niestety (głównie na skutek niewłaściwej higieny) wciąż notowane są przypadki zakażeń bakteryjnych u ludzi poprzez żywność. Dlatego warto podkreślić, że nawet jeśli poprzednie stado ptaków nie wykazywało żadnych oznak infekcji lub jeśli w kurniku nie było żadnych problemów sanitarnych, nie oznacza to, że patogeny nie były obecne.

Rys. 4. Odpowiednia higiena na fermie jest kluczowym elementem w kształtowaniu bezpiecznych produktów drobiarskich (fot. www.vectorstock.com)

Dokładne mycie i dezynfekcja muszą być wykonane przed rozpoczęciem nowego cyklu produkcyjnego, bez względu na status wychodzącego stada. Zwłaszcza że pisklęta są bardziej podatne na choroby niż osobniki dorosłe i jeśli mycie oraz dezynfekcja zostały źle wykonane, wszelkie patogeny obecne w kurniku mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia kurcząt (thepoultrysite.com). Najczęstszymi przyczynami nieefektywnej dezynfekcji jest użycie niewłaściwego środka dezynfekcyjnego, źle wyszkolony i/lub nieodpowiednio wyposażony personel, niewystarczająca ilość czasu na wykonanie procedury oraz wtórne zanieczyszczenie kurników przez np. owady, gryzonie czy personel. Czyste kurniki są podstawą zdrowego i wydajnego stada, a także bezpiecznej żywności.