Dr inż. Anna Wilkanowska

Mikroklimat w budynkach, przeznaczonych do chowu drobiu, ma duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie organizmu ptaków, stan zdrowia oraz wyniki i opłacalność produkcji. Dlatego, w pomieszczeniach inwentarskich trzeba zagwarantować właściwe warunki bytowe dostosowane do wymagań danego gatunku w poszczególnych fazach wzrostu i rozwoju. Wszelkie niedogodności w tej kwestii mają negatywny wpływ na zdrowie zwierząt, ich zachowanie, produkcyjność. Bez względu czy mamy do czynienia ze zbyt wysoką temperaturą, czy też nagłym ochłodzenie, zawsze trzeba liczyć się z ich negatywnymi skutkami. Ważne jest jednak, że przykrych konsekwencji wynikających z niedopatrzeń w kwestii warunków mikroklimatycznych panujących w pomieszczeniach, w których przebywają zwierzęta, można uniknąć. Niezbędna jest jednak odpowiednia wiedza i czujność. Wszelkie działania, które mogą zapobiec negatywnym efektom niekomfortowych warunków termicznych, sprzyjają uzyskaniu oczekiwanego zysku z prowadzonej produkcji.

Wymagania termiczne drobiu

Spośród wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich drób wyróżnia się największymi wymaganiami odnośnie temperatury, bez względu na porę roku.
W pomieszczeniach drobiarskich temperatura jest kluczowym czynnikiem, oddziałującym na prawidłowe funkcjonowanie organizmu ptaka, i w ostateczności na wydajność zwierząt i opłacalność produkcji. Z tego powodu, chcąc zapewnić hodowanemu ptactwu optymalne warunki, w pierwszej kolejności, trzeba wiedzieć, w jakiej temperaturze czuje się ono najlepiej.
Warto podkreślić, że drób należy do zwierząt stałocieplnych, cechujących się najwyższą spośród pozostałych zwierząt gospodarskich, temperaturą ciała (40,5-41,5OC). Na początku odchowu ptaków (w pierwszym dniu ich życia), w zależności od gatunku, temperatura w kurniku powinna utrzymywać się na poziomie 33–35OC. W kolejnych tygodniach wartość ta spada, aby w ostatnim tygodniu odchowu osiągnąć wartość 18–20OC. Zauważalna różnica między optymalną temperaturą dla piskląt a osobników dorosłych wynika z tego, że w pierwszym okresie życia ptaki posiadają bardzo słabo rozwinięty układ termoregulacyjny. Wszelkie odchylenia mogą mieć bardzo przykre konsekwencje.

Stres cieplny – czym jest?

Szczególnym zagrożeniem dla ptaków są nadmiernie wysokie temperatury. W momencie, gdy w pomieszczeniu panuje zarówno wysoka temperatura, jak i odczuwalny jest wysoki poziom wilgotności, zwierzęta narażone są na stres cieplny (ang. heat stress, HS).
Jest on jednym z głównych problemów w produkcji drobiarskiej, którego skutki są odczuwalne głównie w krajach charakteryzujących się gorącym klimatem. Wysoka temperatura powietrza (28–35OC) panująca w pomieszczeniu objawia się stresem organizmu, który jest rodzajem odpowiedzi obronnej przed efektami działania niesprzyjających warunków środowiskowych, które zaburzają stan homeostazy. Ptaki, które znajdują się w tak niesprzyjających warunkach, próbują obniżyć temperaturę ciała na kilka sposobów, tj. poprzez radiację, kondukcję lub konwekcję. Rozstawiają one skrzydła i tym samym zwiększają powierzchnię parowania i przepływ krwi obwodowej. Wzrost temperatury otoczenia prowadzi również do zwiększenia liczby oddechów.
Ze skutkami stresu cieplnego nierzadko zmierzyć się muszą właściciele ferm kur nieśnych. Gdy panująca w budynku temperatura staje się niebezpiecznie podwyższona (ok. 24OC) u kur zaobserwować można spadek produkcji i jakości jaj. Co więcej, zaobserwowano, że wzrost temperatury do 43°C prowadzi do śmierci niosek w ciągu jedynie kilku godzin. Warto wyjaśnić, że stres termiczny jest szczególnie niebezpieczny dla drobiu, ponieważ nie posiada on gruczołów potowych, a jego pierwszoplanowym mechanizmem utraty ciepła z organizmu jest parowanie wody z wilgotnych dróg oddechowych w procesie ziania.

Skutki stresu cieplnego

Ptaki znajdujące się w pomieszczeniu, w którym panuje temperatura wykraczająca poza strefę bezpieczeństwa, tracą w moczu więcej wody niż w warunkach temperatury optymalnej. W momencie powstania niedoboru wody następuje spadek poziomu płynów ustrojowych pozakomórkowych i obniża się objętość krwi w obiegu oraz jej ciśnienie. Z drugiej strony, obserwuje się wzrost ciśnienia osmotycznego osocza. Poza tym spadek objętości krwi wpływa stymulująco na komórki okołokłębkowe nerek, które wydzielają reninę, wpływającą na występowanie pragnienia i pobieranie wody. Stwierdza się, że w trakcie trwania upałów ilość pobieranej wody zwiększa się 2- lub 3-krotnie. W konsekwencji następuje:

  • zwiększenie wydalanie z organizmu witamin i substancji mineralnych,
  • obniża się ilość cukru we krwi,
  • zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia choroby przewodu pokarmowego,
  • zwiększenie wrażliwości na inne choroby, co jest związane ze zmniejszeniem poziomu przeciwciał,
  • obniżenie produkcji.

Ponadto wzrost spożycia wody, jaki obserwowany jest podczas upałów, może prowadzić do powstawania biegunek. Sprzyja temu również zmieniające się ciśnienie osmotyczne w jelitach, które utrudnia wchłanianie wody oraz substancji odżywczych (witamin i jonów). Warto wspomnieć, że reakcją fizjologiczną ptaków na wysoką temperaturę otoczenia jest podwyższenie temperatury rektalnej, która jednoznacznie wskazuje na przegrzanie organizmu. Przeprowadzone do tej pory badania naukowe pokazują istotny wzrost temperatury rektalnej kurcząt brojlerów, które oczekiwały na ubój w warunkach wyróżniających się podwyższoną temperaturą w porównaniu do osobników przebywających przed ubojem w odpowiednich (dostosowanych do wieku i gatunku) warunkach termicznych.
Panująca w kurniku nadmiernie wysoka temperatura ma istotny wpływ na rozród ptaków. Powoduje ona obniżenie jakości nasienia, zmniejszenie zapłodnienia oraz nieśności przez wpływ na proces owulacji. W wielu przeprowadzonych do tej pory badaniach stwierdzono również, że stres cieplny jest kluczowym czynnikiem, który upośledza odporność organizmu ptaków. Co więcej, w wyniku przegrzania organizmu u drobiu obserwuje się wiele zmian fizykochemicznych we krwi i płynach ustrojowych, m.in.: obniżenie hematokrytu, spadek poziomu białka, wzrost poziomu glukozy i cholesterolu całkowitego, niedobór witaminy K.
Jeśli w warunkach podwyższonej temperatury radiacja, kondukcja lub konwekcja okażą się niewystarczające, pojawiają się objawy kliniczne, takie jak apatia oraz śpiączka. W stosunkowo krótkim czasie ptaki padają z powodu zaburzenia równowagi oddechowo-krążeniowej. Przyśpieszone oddychanie zauważalne, gdy ptak narażony jest na zbyt wysoką temperaturę, prowadzi u kur do omijania powietrza przez naturalny filtr, jakim jest jama nosowa oraz małżowiny nosowe, i może powodować pojawienie się chorób związanych z układem oddechowym. Obserwowany w sytuacji przegrzania wzrost tempa oddychania ma również duży wpływ na równowagę kwasowo-zasadową. Ma to związek ze spadkiem poziomu dwutlenku węgla we krwi. Konsekwencją podwyższonego pH krwi jest spadek ilości, niezbędnego do formowania skorupy jaja u kur, wapnia, co przejawia się wzrostem liczby jaj charakteryzujących się cieńszą skorupą.

Wskazówki warte zapamiętania

W warunkach podwyższonej temperatury otoczenia, które są typowe dla letnich miesięcy, możliwe jest osiągnięcie dobrych wyników produkcyjnych. Pewne kroki jednak należy poczynić jeszcze przed rozpoczęciem procesu produkcji. Kluczowe decyzje, które w przyszłości mogą zapobiec stresowi cieplnemu, trzeba podjąć w chwili budowy budynków inwentarskich. Po pierwsze, istotne jest, aby wziąć pod uwagę lokalizację obiektu, jego usytuowanie względem stron świata i stopień nasłonecznienia. Niemniej ważna jest konstrukcja budynku, uwzględnić należy rodzaj i kolor dachu, możliwość odbijania promieni słonecznych. Na tym jednak nie koniec w kontekście spraw,
o których nie można zapomnieć, planując lub prowadząc budowę kurnika. Ważne jest również, aby ocieplając sufit oraz ściany zewnętrzne budynku, wypełnić wszelkie szczeliny. Niedokładnie wykonane uszczelnianie kurnika sprawi, że zmienne warunki atmosferyczne zaburzą funkcję ciepłochronności kurnika. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza dla prawidłowego rozwoju piskląt, które są szczególnie wrażliwe na przegrzanie. Właściwie przeprowadzona izolacja termiczna:

  • eliminuje ryzyko powstawania skropleń na elementach konstrukcyjnych,
  • skutecznie przeciwdziała pojawieniu się pleśni i grzybów,
  • zapobiega namnażaniu się szkodliwych drobnoustrojów chorobotwórczych skutkujących obniżeniem kondycji zwierząt.

Budując budynek inwentarski warto pomyśleć o ulokowaniu go na odpowiednio zadrzewionym terenie bądź po prostu zdecydować się na zwiększenie obsady drzew wokół fermy. Drzewa bowiem efektywnie zmniejszają ilość ciepła docierającego do kurnika spowodowanego działaniem promieniowania słonecznego. Dodatkowym atutem tego zabiegu jest niewątpliwa poprawa estetyki otoczenia.
Gwarancją utrzymania optymalnej temperatury w kurniku jest także stały jej monitoring. Hodowca musi dużo uwagi poświęcić prowadzeniu stada oraz odpowiednio wcześnie zareagować na pojawiający się nierzadko problem stresu cieplnego. Reakcja właściciela fermy wiąże się z wprowadzeniem prostych rozwiązań tj.:

  • zmniejszeniem obsady ptaków na m2 powierzchni (np. 10%),
  • zwiększeniem dostępu ptaków do wody (zwiększenie liczby poideł o 25%),
  • zastosowaniem żywienia w czasie tzw. nocy świetlnej – żywienie w chłodnej porze doby daje możliwość odpowiedniego trawienia bez zbędnego magazynowania energii,
  • odpowiednim zbilansowaniem składu mieszanki pod względem białka oraz składników mineralnych.

Wentylacja w kurniku

Kluczem do uzyskania w kurniku odpowiedniej temperatury jest wyposażenie go w prawidłowo działający system wentylacji. Właściwa wentylacja to dostarczanie i przemieszczanie powietrza w niezbędnej ilości, z właściwą prędkością tak, aby osiągnąć: pożądaną temperaturę, odpowiednią wilgotność, minimalne stężenie gazów szkodliwych.
Jeżeli nie dostarczy się odpowiedniej ilości świeżego powietrza i nie usunie się wydzielanej wilgoci, ptaki z całą pewnością nie będą w stanie pokazać całego potencjału wzrostu i przewartościowania paszy, nawet jeżeli pozostałe parametry hodowli będą prawidłowe (np. żywienie, obsada itp.). Czynnikiem, który determinuje wybór systemu wentylacji i trybu pracy systemu jest poziom temperatury panującej na zewnętrz. Odpowiednia różnica między temperaturą na zewnątrz obiektu a pożądaną temperaturą wewnątrz kurnika zapewnia ptakom, będącym w konkretnej fazie wzrostu i rozwoju, komfort termiczny. Warto dodać, że im ptaki są większe, tym temperatury w pomieszczeniu inwentarskim mogą być niższe, a zakres tolerancji jest większy.

Witamina C

Witamina C (kwas askorbinowy) należy do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Jest ona łatwo wydalana z organizmu wraz z kałem lub moczem. Chcąc uzupełnić straty tej witaminy, niezbędne jest dostarczanie jej wraz z pokarmem, szczególnie w takich niekorzystnych warunkach otoczenia, jak wysoka temperatura. Wykazano, że podawanie witaminy C powoduje wzrost przyrostów masy ciała (nawet w warunkach, w których mierzona temperatura jest wyższa od optymalnej) przy zmniejszonym spożyciu paszy, co świadczy o lepszym wykorzystaniu składników pokarmowych. Aby zapobiec wystąpieniu stresu termicznego, należy zacząć podawać witaminę C min. 1 dzień przed wystąpieniem kulminacyjnych upałów. Pozwoli to ptakom przygotować się do walki ze stresem. Kwas askorbinowy zmniejsza wskaźnik śmiertelności ptaków utrzymywanych w warunkach, w których panuje podwyższona temperatura.
Jednocześnie witamina C dostarczana z paszą pozytywnie wpływa na wiele wskaźników hematologicznych i biochemicznych krwi, a także poprawia produkcyjność drobiu. Po podaniu jej kurom obserwuje się w ich krwi wzrost liczby krwinek czerwonych, zawartości hemoglobiny, wartości hematokrytu, oraz większe zróżnicowanie udziału poszczególnych form leukocytów. Ponadto kwas askorbinowy:
wpływa na proces tworzenia kolagenu, gwarantuje większy współczynnik zapłodnień i wylęgowości jaj, wpływa na ruchliwość plemników oraz zapobiega ich aglutynacji, pozytywnie wpływa na procesy odpornościowe organizmu.

Witamina E

Stres cieplny sprzyja również stresowi oksydacyjnemu, czyli gromadzeniu się w organizmie ptaków wolnych rodników. Dowodem tego jest zmiana aktywności enzymów antyoksydacyjnych pod wpływem wysokich temperatur. W przypadku ekspozycji ptaków na działanie wysokich temperatur powietrza stwierdza się wzmożoną aktywność enzymów: CAT, GPx, i SOD. Potwierdzeniem tego są wyniki przeprowadzonych do tej pory badań. W doświadczeniu wykonanym przez Pamok i in. (2009) oceniono aktywność peroksydazy glutationowej i poziom malondialdehydu (MDA) w 1., 4., 7., 11. i 21. dniu utrzymywania kurcząt w wysokich i neutralnych temperaturach powietrza. Wykazano, że aktywność enzymu, jak i poziom MDA był wyższy w grupie ptaków narażonych na stres termiczny (w 1., 4., 7. i 11. dniu) w porównaniu z grupą kontrolną. Aktywność GPx u kurcząt utrzymywanych w upale była wysoka w pierwszym dniu eksperymentu, po czym od 4. dnia notowany był spadek. Podawanie ptakom w okresie upałów preparatów, w których składzie znajduje się witamina E, wyróżniająca się działaniem antyoksydacyjnym, może być zatem ważnym czynnikiem zapobiegającym skutkom stresu cieplnego u tego gatunku zwierząt gospodarskich.

Betaina

Kolejnym ciekawym dodatkiem, stosowanym do walki ze stresem cieplnym jest betaina, którą po raz pierwszy zastosowano w pokarmie dla ryb. Jest ona metylową pochodną glicyny i produktem syntetyzowanym w wielu organizmach żywych. Najbogatsze w betainę są bezkręgowce morskie, kiełki i otręby zbóż, rzepak, szpinak i buraki cukrowe. Betaina w organizmie wykazuje zdolność do oddawania grup metylowych, zaangażowanych w wiele przemian, szczególnie metioniny i choliny. Jest ona także najdoskonalszym naturalnym osmolitem, tzn. wpływa na proces przemieszczania się wody między komórkami oraz między komórkami a otaczającym je środowiskiem. Dodatkowo betaina nie wywiera na komórkach żadnego negatywnego wpływu, a także chroni makrocząsteczki komórkowe przed inaktywacją. Dodawanie betainy jako suplementu diety do pasz wpływa na przyrost masy zwierząt, skład mięsa oraz jego jakość.
U drobiu betaina poprawia suchość ściółki i pomaga zwierzętom zmierzyć się z wysoką temperaturą panującą w miesiącach letnich. Rezultaty wielu doświadczeń potwierdzają, że betaina dodawana do paszy lub do wody pomaga ograniczyć odwodnienie organizmu poprzez zwiększenie retencji wody w komórkach, tkankach i narządach, co pozwala zwierzętom na utrzymanie właściwego bilansu energetycznego i na właściwe pobieranie paszy.
Reasumując, większość z nas czeka, każdego roku na upalne dni letnich miesięcy. Inaczej jest ze zwierzętami, dla których nieodpowiednie warunki termiczne mogą okazać się zabójcze. Dobrą wiadomość stanowi jednak fakt, iż istnieją sposoby, aby pomóc im zmierzyć się z tym problemem. Skorzystanie z nich może mieć niebagatelny wpływ na opłacalność prowadzonej produkcji.