Gospodarka elektrolitowa w organizmie ptaka warunkuje zachowanie prawidłowości wszystkich przemian metabolicznych, w tym dostarczenie odpowiedniej ilości surowców energetycznych i budulcowych, co w dalszej perspektywie przekłada się na zdrowie ptaków i osiąganie przez nie bardzo dobrych wyników produkcyjnych.
Wymiana składników odżywczych oraz odprowadzanie produktów przemiany materii na poziomie komórkowym powinno przebiegać sprawnie i bez zakłóceń. Jest to podstawą syntezy białka a zatem wzrostu i rozwoju organizmu ptaka. Taka wymiana odbywa się przy pomocy elektrolitów, które występują zarówno w płynie wewnątrzkomórkowym jak i zewnątrzkomórkowym w postaci zjonizowanej.
Organizmy ptaków wyposażone są w mechanizmy regulujące wahania stężeń poszczególnych elektrolitów, regulacja odbywa się na pewnym poziomie i nie uwzględnia sytuacji skrajnych niedoborów, do jakich może dojść w przypadku zaniedbań żywieniowych. Najbardziej znanym mechanizmem obronnym ptaków związanym z zachwianiem równowagi elektrolitowej w organizmie jest pompa sodowo-potasowa. Ten wyspecjalizowany mechanizm przy pomocy ATP uczestniczy w transporcie i koncentracji potasu wewnątrz komórki oraz usuwaniu z niej sodu, który następnie przy użyciu wyspecjalizowanych mechanizmów hormonalnych wchłaniany jest zwrotnie w kanalikach nerkowych. Tak wykształcony sposób radzenia sobie z regulacją poziomu obu jonów związany jest także m.in. z deficytem sodu, który w organizmie ptaka może być znaczny.
Do najważniejszych jonów występujących w organizmie ptaka należą:
Sód (Na+) – sód występuje w postaci kationu, jego znaczna ilość około 91 % zlokalizowana jest w płynie zewnątrzkomórkowym, pozostałe około 9 % wypełnia płyn wewnątrzkomórkowy. Występują dwie pule sodu zlokalizowane w organizmie ptaka, jedna tzw. sód trudno wymienialny ok. 1/3 zawartości zdeponowany głównie w kościach oraz sód łatwo wymienialny, stanowiący 2/3 jego ilości z czego 16 % znajduje się w osoczu krwi.
Jego główną rolą w organizmie jest utrzymanie ciśnienia osmotycznego oraz prawidłowych reakcji pomiędzy nim a jonami potasu i chloru. Sód działa również antagonistycznie w stosunku do enzymów aktywowanych przez te pierwiastki oraz wywiera pośredni wpływ na rozwój kości. Wchłanianie sodu odbywa się w jelicie cienkim a jego wydalanie odbywa się przez nerki, układ pokarmowy i skórę. Wspomniana już absorpcja sodu w kanalikach nerkowych jest jednym z mechanizmów radzenia sobie ze zbyt dużymi ubytkami tego pierwiastka. Mechanizm taki zostaje aktywowany w przypadku zaburzeń hormonalnych, w szczególności zaburzeń hormonu kory nadnerczy (aldosteronu), będącego odpowiedzialnym za prawidłową regulację gospodarki wodno-mineralnej.
Nieprawidłowości związane z obecnością sodu w ustroju to m.in. jego niedobór nazywany hiponatremią, która pojawia się w wyniku zbyt małej podaży tego jonu lub zbyt dużej obecności wody w przestrzeni międzykomórkowej. Objawami niedoboru są: spowolnienie tempa wzrostu oraz apatia ptaków. Ponadto zmniejsza się objętość płynów ustrojowych, pojawiają się zaburzenia gospodarki wodnej, kanibalizm, rogowacenie kątów dzioba a także rozmiękczenie kości. Drób nieśny z zaburzoną gospodarką elektrolitową (niedobory sodu) charakteryzuje się spadkiem nieśności oraz znoszeniem jaj o niższej niż dotychczas masie.
Nadmiar sodu (hipernatremia) powoduje nadmierne parowanie, biegunki, wymioty oraz zbyt dużą jego podaż. Jest to niezwykle ważne z uwagi na fakt, jaką rolę pełni sód w regulacji ciśnienia osmotycznego. Nadmiar sodu prowadzi do wzrostu ciśnienia osmotycznego płynu zewnątrzkomórkowego, czego następstwem może być odwodnienie komórki. Problem zbyt dużej ilości sodu w organizmie rozwiązywany jest poprzez jego ciągłe wydalanie, co w skrajnych przypadkach może doprowadzić do hipertrofii nerkowej.
Potas (K+) – potas jest kolejnym pierwiastkiem występującym w formie zjonizowanej. Jest głównym kationem kontrolującym poziom ciśnienia i objętości płynu wewnątrzkomórkowego. Dostępność potasu w organizmie ptaka związana jest z zawartością w nim tłuszczu, im więcej tłuszczu tym mniejsza dostępność potasu. Znaczna część tego pierwiastka znajduje się w kościach, natomiast około 10 % jego zawartości znajdziemy w przestrzeni wewnątrzkomórkowej a około 1-2 % w płynie zewnątrzkomórkowym.
Potas w organizmie ptaka bierze udział w aktywacji niektórych enzymów lub przemianie mikroelementów jak np. fosfor. Jego głównym zadaniem jest jednak działanie przeciwstawne w stosunku do działania jonów sodu w układzie wewnątrz- i zewnątrzkomórkowym. Potas dostarczony do organizmu wchłaniany jest w dwunastnicy i jelicie czczym, skąd przedostaje się do krwi a następnie do płynu zewnątrz- lub wewnątrzkomórkowego. Usuwanie potasu odbywa się przede wszystkim przez nerki i w mniejszym stopniu przez przewód pokarmowy.
Niedobory potasu (hipokaliemia) obserwowany jest głównie w narządach takich jak nerki a także w układzie nerwowym i mięśniach. Niedobory wywołują zmiany ciśnienia (zmniejszenie ciśnienia osmotycznego płynu wewnątrzkomórkowego), co doprowadza do przesunięcia wody z wnętrza komórki na zewnątrz. Czynnikiem mającym wpływ na obniżenie poziomu potasu jest stres. Dlatego oprócz prawidłowo zbilansowanej diety ptaki nie powinny być poddawane sytuacjom stresowym. Niedobory potasu, podobnie jak w przypadku sodu będą również skutkowały zmniejszeniem nieśności lub znoszeniem jaj o cienkich skorupach.
Nadmiar potasu (hiperkalemia) powoduje porażenie mięśni szkieletowych i mięśnia sercowego, do sytuacji takiej dochodzi najczęściej na skutek zbyt dużej podaży tego pierwiastka.
Chlor (Cl-) – występuje w organizmie jako jon ujemny, jest głównym anionem płynu zewnątrzkomórkowego. Jego metabolizm jest ściśle powiązany z metabolizmem sodu a stężenie w organizmie bardzo zróżnicowane. Ważniejsze funkcje chloru to m.in. udział w syntezie kwasu solnego, wywiera pewien wpływ na proces trawienia białka, warunkuje on także, poprzez swój kwaśny odczyn biodostępność innych składników mineralnych ze światła przewodu pokarmowego. Pozostałe funkcje chloru to regulacja oddziaływań jonowych poza komórką oraz regulacja poziomu stężenia jonów wodorowych. Wraz z jonami Na+ oraz K+ bierze czynny udział w tworzeniu tkanki chrzęstnej a także zagęszczeniu krwi. Podobnie jak pozostałe jony tak i chlor może występować w organizmie w nadmiarze (hiperchloremia), wówczas związane jest to z utratą z organizmu wodorowęglanów HCO3-. Niedobór chloru (hipochloremia) to z kolei znaczne obniżenie poziomu jonów Cl- a co za tym idzie także obniżenie poziomu jonów H+. Resorpcja chloru odbywa się w jelicie cienkim, natomiast wydalanie, w znacznej części (ok. 98 %) wraz z moczem.
Jak widać wzajemne powiązania sodu, potasu oraz chloru są dość duże, dlatego te trzy pierwiastki charakteryzuje się najczęściej łącznie, posiadają one także wspólne występowanie oraz funkcje, znajdują się w tych samych płynach ustrojowych: krew, limfa, płynie zewnątrz- i wewnątrzkomórkowym.
Regulacja prawidłowego poziomu ww. jonów w organizmie ptaka nie jest rzeczą łatwą. O ile dostarczenie potasu wraz z paszami pochodzenia roślinnego np. zbożowymi czy poekstrakcyjną śrutą sojową nie powinno stanowić problemu, o tyle zawartość sodu czy chloru w paszach tego rodzaju jest znikoma i powinna być suplementowana np. przy użyciu np. soli kuchennej NaCl. Jest to najprostszy, najtańszy i jednocześnie najbardziej skuteczny sposób uzupełnienia poziomu ewentualnych niedoborów. Sól kuchenna jest bardzo dobrze rozpuszczalna i przyswajalna przez przewód pokarmowy ptaka. Dostarcza równocześnie zarówno jony Na+ jak i Cl-.
Podawanie ptakom elektrolitów rozpuszczonych w wodzie powinno być stosowane jedynie w przypadku występowania zaburzeń fizjologicznych, metoda ta nie powinna być stosowana jego podstawowe źródło dostarczenia tych pierwiastków. Bezpieczna ilość soli podawana ptakom wraz z pożywieniem nie powinna przekroczyć 1 % na 1 kg przygotowanej paszy co w praktyce wynosi około 4 g dla sodu i około 6 g dla chloru.
Reasumując: podstawowymi rolami elektrolitów w organizmie ptaka jest rozprowadzanie wody i koordynowanie procesu jej wchłaniania a także przenoszenie impulsów elektrycznych (potas i sód) pomiędzy komórkami nerwowymi czy też utrzymanie prawidłowego napięcia błon komórkowych.
Ponadto obecność elektrolitów warunkuje utrzymanie odpowiedniej kurczliwości mięśni (szkieletowych oraz mięśnia sercowego) oraz produkcję soku żołądkowego. Jak łatwo zauważyć ilość obszarów w jakich prawidłowa gospodarka elektrolitowa jest niezbędna jest ogromna, dlatego należy stale dbać o różnorodność mieszanek paszowych podawanych ptakom co znacznie ułatwia dostarczenie ich organizmom niezbędnych składników.
Różnorodność w doborze składników paszy jest tutaj kluczowa, ponieważ umożliwia w prosty sposób uniknięcie wielu, niekiedy kosztowanych skutków tych niedoborów. Należy również zadbać o możliwość dodatkowego suplementowania elektrolitów w sytuacjach dla ptaków stresujących jak np. występowanie okresowo wysokich temperatur. Wówczas dokładamy wszelkich starań w celu zachowania prawidłowej równowagi wodno-elektrolitowej.
