Mgr inż. Sara Dzik,
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz
Z biegiem czasu można zauważyć, że technologie chowu i hodowli różnych gatunków zwierząt gospodarskich w znacznym stopniu różnią się w porównaniu do tych, które stosowano jeszcze kilka lat temu. W przypadku ptaków hodowlanych znacznej zmianie uległ sposób przygotowania budynku dla piskląt. Kompleksowość prac związanych z przygotowaniem fermy do zasiedlenia powinna opierać się o zachowanie zdrowotności ptaków oraz ich dobrostanu, ale także dobrego efektu ekonomicznego (co jest kluczowe dla producenta drobiu). Nie wolno zapominać także o zasadach bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zachowanie właściwej higieny na fermach drobiarskich pozwala na podniesienie efektywności chowu i hodowli ptaków. O jej jakości świadczą poniższe czynniki:
- środowiskowe: temperatura i wilgotność powietrza, ruch powietrza, poziom zanieczyszczenia powietrza (pyłowe, chemiczne, mikrobiologiczne), fitoklimat (czyli oświetlenie), jakość ściółki, obsada ptaków
na m2; - stosowane pasze oraz woda: na fermach przemysłowych ptaki żywione są pod ścisłą kontrolą, mieszanki pełnoporcjowe dostosowywane są do określonego gatunku ptaków czy grupy technologicznej; niezwykle ważna jest czystość oraz jakość zdawanej wody – powinna ona spełniać wymogi wody przeznaczonej do picia przez ludzi;
- zdrowotność piskląt, którymi zasiedlane są kurniki: stada reprodukcyjne powinny być zdrowe i utrzymywane w higienicznych warunkach pod stałą kontrolą.
Fotoklimat – jeden z podstawowych parametrów mikroklimatu kurników
Utrzymanie czynników środowiskowych na odpowiednim poziomie jest możliwe dzięki rozwiązaniom technicznym, zastosowanym w budynkach inwentarskich. Tematem często marginalizowanym jest oświetlenie budynków. Wciąż dochodzi do sytuacji, w których oświetlenie traktowane jest jako parametr mający ułatwiać wykonywanie swoich obowiązków pracownikom. Zwraca się także dużą uwagę na oszczędność energii świetlnej, zapominając przy tym, iż fitoklimat to jeden z głównych wyróżników mikroklimatu pomieszczeń gospodarskich. Promieniowanie słoneczne lub jego sztuczne źródła są niezbędne do utrzymania właściwej równowagi fizjologicznej ptaków. Natomiast efekt działania światła zależy od długości fali świetlnej, natężenia, barwy i czasu ekspozycji światła.
Programy świetlne
Barwa światła, długość fali świetlnej oraz natężenie światła odgrywają znaczącą rolę w produkcji drobiarskiej. Ptaki bardzo często utrzymywane są w budynkach bez okien. Wtedy najczęściej stosowany jest tzw. program świetlny (sterowanie ilością dostarczanego światła). Dzięki programowi świetlnemu producenci drobiu mają możliwość regulowania czasu dojrzewania płciowego lub okresowego zwiększenia nieśności. Wydłużenie lub skrócenie dnia świetlnego reguluje pracę jąder i jajników. Dzięki temu możliwe jest przyspieszenie procesu dojrzewania płciowego. W ten sposób można osiągnąć lepsze wyniki reprodukcji. Z kolei, jeśli dojdzie do nagłego skrócenia dnia świetlnego, w konsekwencji może to spowodować zahamowanie produkcji, a u kur dodatkowo dochodzi do pierzenia.
Zastosowanie programu świetlnego umożliwiło producentom drobiu regulowanie czasu przeznaczonego na spożycie paszy i wypoczynek. Oprócz poprawy wyników odchowu dostrzeżono także znacznie niższą agresję wśród ptaków (zapobieganie kanibalizmowi). Jednak aby to osiągnąć, należy dokładnie przestrzegać harmonogramu programu świetlnego.
Program świetlny możemy podzielić na cztery grupy:
- stały (ciągły) – ptaki utrzymywane są przez 23-24 godziny w ciągu doby przy stałym dostępie do światła; umożliwia to ciągły dostęp do paszy i wody; efektem jest maksymalny przyrost masy ciała; za wadę uznaje się spadek odporności i wyższą podatność na zachorowania, a także częstsze choroby kończyn;
- przerywany – w ciągu doby stosuje się powtarzalne cykle światła i ciemności; przedłużenie dnia świetlnego umożliwia zwiększenie liczby schematów (zgodnie z wiekiem ptaków) (rys. 1); cykliczne stosowanie ciemności daje możliwość ptakom regeneracji i odpoczynku; niewątpliwą zaletą jest poprawa przeżywalności;
- alternatywny – coraz częściej producenci drobiu dopasowują program świetlny do stada, np. wprowadzając karmienie nocne czy tzw. efekt świtu i zmierzchu, aby niepotrzebnie nie pobudzać ptaków, wręcz przeciwnie – wyciszać i uspokajać je (rys. 2);
- uniwersalny – w 2011 roku Mazanowski w oparciu o programy świetlne zalecane dla brojlerów oraz prawodawstwo zaproponował tzw. uniwersalny program świetlny; cechą charakterystyczną tego programu jest stosowanie ciągłego oświetlenia w początkowym okresie odchowu ptaków, a następnie należy stopniowo skracać długość dnia świetlnego, by po 36 dniu życia kurcząt ponownie przedłużyć do 23 h na dobę (tab. 1).
Dla ptaków hodowlanych światło jest czynnikiem regulującym ich procesy biologiczne
Programy świetlne różnią się między sobą intensywnością, czasem trwania oraz długością fali. Światło stanowi dla ptaków kluczowy czynnik wpływający na procesy fizjologiczne i behawioralne. Promieniowanie świetlne umożliwia adaptację do warunków środowiska czy synchronizację wskaźników mikroklimatu. Poprzez programy świetlne możemy regulować spożycie paszy i wody oraz masę ciała i wydajność ptaków, ale także poziom dobrostanu, odporność, rozmnażanie, sekrecję różnych hormonów.
Wybierając odpowiedni program świetlny, należy zwrócić uwagę na to, iż stałe utrzymanie ptaków przy 23-godzinnym oświetleniu może nieść poważne konsekwencje zdrowotne. Oprócz chorób metabolicznych i układu ruchu, u kurcząt utrzymywanych w programie
o przedłużonym dniu świetlnym po 7 dniu życia obserwuje się także większą masę oka (tab. 2). Nietypowa masa oka kurcząt może wskazywać na wzrost przydatków jaskry lub zaćmy. Wężyk i Gilewski (2014) odnotowali, iż 4 h ciemności wystarczą, aby zachować normalny rytm wzrostu oczu.
Długość dnia świetlnego znacząco wpływa na zachowanie się ptaków. Zauważa się, że im dłuższy dzień świetlny, tym rzadziej ptaki przejawiają naturalne odruchy behawioralne. Utrzymanie kurcząt przy niemalże całodobowym dostępie do światła (23 h) skutkuje mniejszą ruchliwością. Ponadto takie ptaki nie dokonują czynności naturalnych, takich jak: grzebanie i dziobanie ściółki, prężenie skrzydeł czy spacerowanie.
Program świetlny to nie wszystko!
Jednak nie tylko sam program świetlny odgrywa istotną rolę w fotostymulacji. W tym przypadku znaczenie ma także barwa światła. Zaleca się, żeby barwa światła białego była zbliżona do naturalnego światła słonecznego. Popularne stało się także stosowanie światła czerwonego i niebieskiego. Barwa czerwona zapobiega zachowaniom agresywnym wśród ptaków. Fotostymulacja światłem czerwonym obniża agresję, rzadziej dochodzi do kanibalizmu i pterofagii w stadzie. Zastąpienie światła białego czerwonym może spowodować także rzadsze występowanie walk hierarchicznych oraz przyspieszyć tucz kurcząt. Natomiast światło niebieskie nie jest widoczne dla ptaków. W związku z tym sprzyja ich wypoczynkowi i jednocześnie umożliwia wykonanie czynności porządkowych pracownikom bez zbędnego płoszenia kurcząt. Poza działaniem uspokajającym na ptaki, kurczęta utrzymywane w budynkach oświetlanych światłem o barwie niebieskiej uzyskują większe przyrosty masy ciała (w porównaniu do brojlerów utrzymywanych w brojlerniach oświetlanych światłem białym lub czerwonym).
Rysunek 1. Graficzny przykład przerywanego programu świetlnego (broszura Hy-Line, 2014)
Tabela 1. Uniwersalny program świetlny (Mazanowski, 2011)
Rysunek 2. Graficzny przykład alternatywnego programu świetlnego (broszura Hy-Line, 2014)
Tabela 2. Wysoka masa oka u kurcząt brojlerów jest konsekwencją źle dobranego programu świetlnego (nadmierna ilość światła) (Schwean-Lardner, 2012; Wężyk i Gilewski 2014)
Nowatorskie technologie LED
W ciągu ostatnich kilku lat do wymagań produkcji drobiarskiej dostosowano technologię LED (light emitting diode). Żarówki LED uważane są za najtrwalsze spośród dostępnych rodzajów oświetlenia z przeznaczeniem na rynek drobiarski. Co więcej, są one ekologiczne
i mogą emitować światło o różnej barwie. Ponadto, nie przyciągają one owadów i nie nagrzewają się. Zatem światło LED daje możliwość niwelowania czynników stresogennych u ptaków (w efekcie produkt końcowy jest lepszej jakości), jednocześnie będąc opłacalne i ekonomiczne ze względu na znaczną trwałość opraw ze źródłem światła LED. Lampy LED przy odpowiednich instalacjach posiadają poziom ściemniania od 0 do 100% oraz nie migotają przy niskim natężeniu światła.
Mendes i in. (2013) oceniali wpływ światła białego i żółtego LED, światła świetlówek i kompaktowych LED na utrzymanie kurcząt brojlerów. Stwierdzono, że 21, 28 i 35-dniowe brojlery utrzymywane w budynku oświetlanym białym światłem LED wyróżniały się wysokim spożyciem paszy oraz lepszą wydajnością.
Podsumowanie
Rola światła u drobiu nie ogranicza się tylko do powodowania wrażeń wzrokowych. Kluczowym aspektem jest rola biologiczna oraz wpływ promieniowania świetlnego na wydzielanie gruczołów dokrewnych. Światło oddziałuje także na ptaki poprzez stymulację zachowań – manipulując światłem, można ograniczyć agresję, kanibalizm czy inne anomalie behawioralne. Poprzez właściwie dobraną długość dnia świetlnego można uzyskać lepszą opłacalność produkcji kurcząt brojlerów (lepsze wykorzystanie paszy, wzrost masy ciała). Jednak wciąż zdarzają się błędy, w wyniku których dochodzi do wzmożonych chorób kończyn u ptaków. Jednak sam program świetlny nie zawsze starcza. W nowoczesnych budynkach drobiarskich coraz częściej można spotkać zaawansowane, nowatorskie technologie i manipulacje, nie tylko długością dnia świetlnego, ale także natężeniem i barwą światła. Fotoklimat jest kluczowym czynnikiem środowiskowym wpływającym na ekonomikę produkcji oraz zdrowotność i dobrostan ptaków hodowlanych. Zgodnie z wymogami Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie wymagań i sposobu postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej w budynkach dla kurcząt brojlerów oświetlenie sztuczne powinno oświetlać przynajmniej 80% powierzchni użytkowej o natężeniu co najmniej 20 lux. Ważne, aby natężenie mierzone było na poziomie oka ptaka. W uzasadnionych przypadkach lekarz weterynarii może zalecić czasowe ograniczenie poziomu natężenia światła.
