Enterokoki – wciąż aktualnym zagrożeniem zdrowotnym w produkcji drobiarskiej

Mgr inż. Sara Dzik,
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz

Ochrona zdrowia ptaków hodowlanych odgrywa istotną rolę zwłaszcza w wielkotowarowej produkcji drobiarskiej. Wiąże się to z osiąganiem dobrych wyników ekonomicznych. Na zdrowotność ptaków wpływa wiele czynników. Jednak bez wątpienia to choroby bakteryjne stanowią wciąż bardzo poważny problem dla producentów drobiu.

Enterococcus spp. krótka charakterystyka

Bakterie z rodzaju Enterococus spp. (tab. 1) (enterokoki) (grec. enteron – jelito, grec. kókkos – ziarnko) (wcześniej nazywane Streptococcus) – zwane paciorkowcami kałowymi, naturalnie występują w środowisku bytowania ptaków hodowlanych oraz wchodzą w skład mikroflory bakteryjnej jelit wielu ptaków. Stanowią także składnik układu rozrodczego czy skóry. Jak podają Dolka i Szeleszczuk (2013) enterokoki uznawane są za wskaźnik sanitarnej czystości wód. Również w przypadku produktów mięsnych stanowią wyznacznik jakości higienicznej. Stanowią częstą przyczynę zanieczyszczeń pasz.

Enterokoki są to mikroorganizmy gram-dodatnie, beztlenowe (Dolka i Szeleszczuk 2012; Dzik i Mituniewicz 2018), które przeżywają przez 30 min w temperaturze 60OC i są w stanie przetrwać w temperaturze do 50OC (Mazur-Gonkowska i in. 2006). Przez pewien czas enterokoki nie były uznawane za mikroorganizmy patogenne. Dopiero wzrost zachorowań oraz trudności w leczeniu spowodowane antybiotykoopornością bakterii spowodowały, że paciorkowce kałowe znalazły się w kręgu zainteresowania naukowców oraz zaczęły odgrywać znaczącą rolę w patologii drobiu (Mazur-Gonkowska i in. 2006). Potencjalna patogenność enterokoków wynika także ze zdolności wymieniania się genami w obrębie gatunku, pomiędzy innymi gatunkami czy rodzajami. Umożliwia to nabywanie oraz przekazywanie bakteriom ich chorobotwórczości, oraz antybiotykooporności (Dolka i Szeleszczuk 2013). Patogeny potrafią przylegać do tkanek, które są korzystne dla ich rozwoju np. przewód moczowy. Wówczas wywołują zachorowania – zwłaszcza przy obniżonej odporności organizmu (Mazur-Gonkowska i in. 2006).

Enterokoki u drobiu

Enterokoki izoluje się od ptaków niezależnie od systemu utrzymania. Badania dowiodły, iż znajdują się zarówno u kurcząt pochodzących z ferm produkcyjnych oraz utrzymywanych przydomowo (na wolnym wybiegu) (Dzierżanowska i in. 2004; Mazur-Gonkowska i in. 2006). U ptaków najczęściej izoluje się następujące bakterie z rodzaju Enterococcus: E. faecalis, E. faecium, E.hirae, E.cecorum, E. durans, E. avium, E. casseliflavus, E. gallinarum, E. raffinosus oraz E. columbae (Dolka i Szeleszczuk 2013) (tab. 2).
Skład ilościowy i jakościowy pod względem enterokoków u ptaków zmienia się w ciągu ich życia oraz fragmentu układu pokarmowego. Zależy to od środowiska bytowania oraz gatunku drobiu. Badacze zauważyli, że liczba paciorkowców kałowych zwiększa się szybko i regularnie (Devriese i in. 1991; Dolka i Szeleszczuk 2013). Od młodych piskląt izoluje się najczęściej: E. faecium oraz E. faecalis. Enterococcus faecalis wraz z wiekiem stopniowo zanika w przewodzie pokarmowym ptaków. Wówczas pojawiają się nowe bakterie jak: E. hirae czy E. durans. Około 12 tygodnia życia ptaków odnotowuje się największa ilość E. cecorum (tab. 3) (Mazur-Gonkowska i in. 2006; Dolka i Szeleszczuk 2013).

Nieznaczna ilość diagnozowanych przypadków z zakażeniem bakteriami z rodzaju Enterococcus u drobiu wynikała z tego, iż wiele zachorowań nawet nie było wiązanych z tymi mikroorganizmami. Przez długi czas były one uznawane za bezpieczne. Niektórzy notują
pozytywny wpływ tychże bakterii. Do dziś laboratoryjne szczepy stosowane są do produkcji probiotyków. Jednak po pewnym czasie zaczęto opisywać zakażenia enterokokami u kur niosek czy kurcząt brojlerów podając, iż w patologii drobiu kluczowe znaczenie mają: E. fecalis, E. faecium, E. hirae, E. cecorum oraz E. durans wywołując różne stany chorobowe (tab. 4). Dolka i Szeleszczuk (2013) podają, iż znaczenie enterokoków w patologii drobiu jest istotne i wobec tego niezbędne są dalsze badania bakteriologiczne, mające na celu wyjaśnienie zakażeń i zachorowań przez nie wywołanych.

Przebieg zakażenia w wyniku enterokoków może być różny i zależy od wielu czynników (gatunek drobiu, wiek, postać choroby, gatunek patogenu). Objawy mogą być łagodne i manifestować się poprzez nieznaczny spadek przyrostów masy ciała, do ograniczenia rozwoju lub pogorszenia ogólnej kondycji ptaka. W cięższych przypadkach dochodzi do charakterystycznych dla danego gatunku objawów klinicznych oraz wzrostu śmiertelności w stadzie.

Trudno określić, co tak naprawdę warunkuje podatność na zachorowania. Wiadomo, że na zakażenie enterokokami bardziej podatne są ptaki młode (Mazur-Gonkowska i in. 2006). Co więcej, te same szczepy bakterii mogą być izolowane z przewodu pokarmowego ptaków zdrowych i chorych. W związku z tym szczepy tego samego gatunku mogą różnić się patogennością w stosunku do ptaków. Ponadto, nie odnotowano przypadków przenoszenia bakterii z ptaka na ptaka oraz aby były one wydalane do środowiska przez osobniki chore. Możliwe, że pasza czy środowisko, z którego izolowane są enterokoki stanowi potencjalne źródło zakażenia.
Jak podają Mazur-Gonkowska i in. (2006) znane są badania, w których udowodniono, iż drogą zakażenia paciorkowcami kałowymi może być przewód pokarmowy. Podjęto także próbę oceny czy podobne wyniki zostaną uzyskane w przypadku układu oddechowego. Ponadto, odnotowano przypadek zakażenia enterokokami podczas szczepienia domięśniowego (podudzie) w formie iniekcji przeciwko chorobie Mareka. Wówczas doszło do artropatii. Z kolei, kiedy doświadczalnie podano enterokoki dożylnie oraz dootrzewnowo dochodziło do zachorowań na posocznicę, oraz zapalenie wsierdzia u ptaków. Natomiast w chwili, gdy wykazano obecność bakterii na skorupach jaj, odnotowano je także u zarodków kurzych, co doprowadziło do ich obumierania. Podobne badania na stadach rodzicielskich dowiodły, iż pionowa transmisja zachodzi w bardzo ograniczonym stopniu.
Wobec tego wciąż nie ma jednoznacznie określonych dróg zakażenia enterokokami.

E. cecorum – wciąż aktualny problem

W kręgu zainteresowania naukowców od wielu lat jest gatunek Enterococcus cecorum. U starszych ptaków bakteria ta izolowana jest z przewodu pokarmowego. Zachorowania z powodu E. cecorum związane są z martwicą głowy kości udowej. Jest także czynnikiem etiologicznym w zachorowaniu na enterokokową chorobę zwyrodnieniową stawów kręgosłupa. Jest to choroba, która może przybierać dwie formy: sporadyczną oraz epidemiczną (tab. 5) (Dolka i Szeleszczuk 2012). Ponadto, bakteria ta może przemieszczać się z pierwotnego miejsca bytowania i w konsekwencji powodować zakażenia oraz posocznicę (Dolka i in. 2014).
Za pierwszy opisany przypadek zakażenia wywołany przez E. cecorum uznaje się 4-5 tygodniowe kurczęta brojlery ze zdiagnozowaną martwicą głowy kości udowej (Szkocja, 2002 rok). W tym samym roku doszło do zachorowań w Holandii, gdzie od ptaków (19 tygodniowych), cechujących się dobrą kondycją zaczęto zauważać nagłe kulawizny, izolowano wspomniany patogen. Śmiertelność w stadzie wzrosła do ok. 10%. Padłe ptaki poddano sekcji i stwierdzono wystąpienie ropnego zapalenia stawów skokowych, ropnego zapalenia worka osierdziowego oraz rozpad głowy kości udowej. Podobny przypadek odnotowano w USA w stadach rodzicielskich kurcząt brojlerów. Również odnotowano kulawizny, które dotyczyły przeważnie 6-10 tyg. kogutów. Cechą charakterystyczną przy zachorowaniu było siadanie ptaków na skokach, jednocześnie trzymając palce nóg oparte o podłoże. Podudzie było lekko unoszone. Zauważono również charakterystycznie wygięty kręgosłup w stronę grzbietową („zgięty grzbiet” z ang. „kinky back”). Podczas sekcji odnotowano obrzęk w kręgu piersiowym (Th4). Wówczas wyizolowano także E. cecorum (Dolka i Szeleszczuk 2012). Podobne przypadki zanotowano także w Belgii, Kanadzie oraz w Polsce (Szeleszczuk i in. 2013).

Dolka i in. (2014) podają, że zmiany w obrębie kręgosłupa w przebiegu zakażenia E. cecorum najczęściej dotykają koguty w stadach rodzicielskich brojlerów (1-7 tygodniowe) oraz koguty w stadach rodzicielskich kierunku mięsnego (3,5-18 tygodniowe). Za główne objawy choroby uznaje się kulawizny – problemy z poruszaniem się, obrzęk stawów oraz porażenia. Chore ptaki charakterystycznie przysiadają na ściółce – pozycja siedzącego psa (rys. 1) z wygiętym kręgosłupem („kinky back”). Bywa, że leżą one na boku z wyciągniętymi kończynami dolnymi.

Podczas sekcji u ptaków z enterokokową chorobą zwyrodnieniową stawów stwierdza się deformację piersiowego odcinka kręgosłupa (zwłaszcza w ruchomym połączeniu kręgów) – jest to miejsce, w którym E. cecorum ma skłonność bytować. Wówczas zauważa się tworzenie ropnia – deformacja o barwie od bladożółtej do białej o wyglądzie chrząstki (Dolka i in. 2014). Przez to dochodzi do ucisku na rdzeń kręgowy, konsekwencją czego jest problem w poruszaniu się, zaburzenia motoryczne.

Rysunek 1. Charakterystyczna pozycja siedząca ptaków podczas zachorowania na enterokokową chorobę zwyrodnieniową stawów kręgosłupa (www.poultryworld.net)

Profilaktyka

Aby zapobiec w stadzie infekcjom powodowanym przez enterokoki wskazane jest przestrzeganie warunków odchowu oraz zapewnienie ptakom dobrostanu (Dolka i Szeleszczuk 2012). Jak podają Herdt i in. (2008) profilaktycznie można zastosować antybiotykoterapię już
w pierwszym tygodniu życia. Jednak podawanie antybiotyków niesie za sobą ryzyko jeszcze większej oporności bakterii na antybiotyki, co kolejno utrudnia leczenie.

Podsumowanie

Mimo, iż udowodniony jest pozytywny wpływ bakterii z rodzaju Enterococcus, to coraz częściej w badaniach naukowych podkreślana jest ich patogenność – nie tylko dla ludzi, ale także dla ptaków hodowlanych. W konsekwencji dochodzi do strat w produkcji drobiarskiej wywoływanych przez te mikroorganizmy w wyniku zachorowań (wzrost wydatków na opiekę weterynaryjną), mniejszych przyrostów, licznych padnięć, brakowania. Wciąż potrzebne są dalsze badania oraz pogłębianie wiedzy na temat enterokoków, gdyż mówi się, iż bakterie z rodzaju Enterococcus są stare – od dawna wiadomo o ich istnieniu, ale wciąż stanowią aktualny problem, wyzwanie w produkcji drobiarskiej.