Prof. dr hab. Stanisław Wężyk
Dr inż. Ryszard Gilewski

Proces udomowienia drobiu, a w ostatnim stuleciu rozwój intensywnej produkcji drobiarskiej, miał ogromny wpływ na ewolucję różnych jego pasożytów, czyli inaczej szkodników. Chorobotwórczość pasożytów zależy od właściwości żywiciela, a przede wszystkim od jego kondycji i warunków środowiskowych. Choroby drobiu wywoływane są przez różne gatunki owadów, do których należą wszoły, ptasie wszy, pluskwy, komary, meszki, kuczmany (muchówki z rodzaju długoczułek), muchy i chrząszcze (Lonc i Okulewicz, 2005). W produkcji drobiarskiej gryzonie i owady, a w tym szczury, myszy i chrząszcze, zalicza się też zwykle do szkodników, ponieważ powodują one duże szkody oraz przenoszą choroby i dla tego zwalczanie ich jest konieczne.

Foto Pixabay.com

Mimo dużych szkód wyrządzanych w różnych rodzajach produkcji drobiarskiej przez tzw. szkodniki, stosunek producentów do sposobów ich zwalczania – jest delikatnie mówiąc – często niefrasobliwy. Nadal, bez względu na to, czy zawiadują małymi, czy dużymi fermami drobiu, panuje mit średniowiecznego flecisty, wyprowadzającego przy dźwiękach fletu, tysiące gryzoni z zakażonego nimi ludzkiego osiedla. Nie dyskutując stosowania pułapek na gryzonie na fermach drobiu, częstotliwość sprawdzania ich wykorzystania, pozostawia wiele do życzenia.

Derx (2021), szkody wyrządzone przez szkodniki w produkcji drobiarskiej, podzielił na dwie główne grupy:
1) bezpośrednie szkody wyrządzone w środowisku, w żywności, w infrastrukturze oraz
2) jako nosiciele chorób powodujących duże straty.

Przedsiębiorstwa, zajmujące się zwalczaniem szkodników, dysponują odpowiednimi specjalistami, którzy mogą łatwo ocenić sytuację producenta drobiu i pomóc mu w opracowaniu skutecznego programu zwalczania szkodników. Po ustaleniu takiego programu, obejmującego także dobrze prowadzoną dokumentację, która jest cennym narzędziem do określania gatunku gryzoni jako szkodników, zanim staną się one na fermie plagą.

Program zwalczania gryzoni

Zwalczanie gryzoni jest częścią każdego stosowanego systemu biologicznego bezpieczeństwa. Gryzonie mogą znajdować się w drewnianych skrzynkach na różnego rodzaju, pasze, legowiskach, zakładach wylęgowych oraz także wszelkich innych materiałach, dostarczanych do fermy. Dlatego też nie tylko fermy drobiu, ale także przedsiębiorstwa paszowe, zakłady wylęgowe, magazyny i zakłady przetwórcze, muszą mieć wdrożony i realizowany program zwalczania gryzoni.
Najpopularniejsza mysz (Mus musculus), ma zasięg terytorialny mniejszy niż 50 metrów i żyje 9 – 12 miesięcy, osiągając dojrzałość płciową po 6 tygodniach życia. Każda mysz uzyskuje 3 do 6 sztuk potomstwa w cyklu płciowym, przy maksymalnie 10 cyklach/rok, następnie, szczur (Rattus), którego współcześnie występuje ok. 50 gatunków. Najbardziej popularny jest szczur wędrowny (Rattus norvegicus), zasiedlający obecnie cały świat i może mieć do 100 sztuk potomstwa/rok, podczas gdy szczur dachowy – około 90 szt. potomstwa/rok. Oba te gatunki wymagają mniej niż 100 metrów terytorialnego zasięgu. Myszy i szczury powodują nie tylko duże szkody w środowisku, ale mogą również przenosić różne zarazki, w tym Salmonelli i Pasteurella mutltocida (cholera drobiu).  Według oceny Ignatowicza (2015), szczur zjada dziennie około 28 g pożywienia, czyli rocznie około 6,5 kg ziarna zbóż. Mała populacja szczurów, złożona z 50 osobników zjada w ciągu tygodnia 1,4 kg ziarna zbóż. Według innych obliczeń, 200-700 osobników zjada 8-28 kg pożywienia w ciągu doby. Szczur wędrowny zjada w ciągu 10 dni tyle, ile sam waży, czyli około 280 g pożywienia. Więc 100 szczurów spożywa więcej niż tonę suchych produktów w ciągu roku, a 25 szczurów je tyle, ile jeden człowiek.
Opracowując programy zwalczania gryzoni, należy zawsze mieć na uwadze, że myszy są zwierzętami bardzo ciekawymi, a szczury natomiast są bardzo podejrzliwymi, a jedne i drugie charakteryzują się głównie dużą aktywnością w godzinach nocnych. Jeżeli gryzonie aktywność przejawiają w ciągu dnia, to jest to już najprawdopodobniej inwazja dokonywana przez myszy lub szczury. W zwalczaniu gryzoni wykorzystywane są trzy metody: mechaniczna, biologiczna i chemiczna.

Mechaniczne zwalczanie gryzoni

Gryzonie uszkadzają drzwi, dachy, ściany i podłogi w budynkach. Wygryzione przez nie otwory wejściowe obniżają gazoszczelność pomieszczenia i tym samym utrudniają przeprowadzenie skutecznych zabiegów fumigacyjnych. Przez uszkodzone struktury budynku dostawać się może woda, powodując zawilgocenie i pleśnienie przechowywanych produktów. Przez otwory przedostają się do pomieszczeń owady – szkodniki przechowywanych produktów.
Budynki magazynowe i silosy mogą osiadać, a nawet zawalać się w wyniku licznych podkopów dokonywanych przez gryzonie. Niszczą one warstwę izolacyjną budynków inwentarskich, zakładając w niej gniazda. W ten sposób obniżają temperaturę wewnątrz kurnika, przyczyniając się do dużych strat w produkcji zwierzęcej. Niszczą system drenowy wokół budynku (Ignatowicz, 2015).
Walkę z gryzoniami, należy zacząć już na etapie właściwego zaprojektowania i budowy fermy z ogrodzeniem wykonanym z metalowej blachy, wysokim co najmniej na 40 centymetrów, wraz z szeroką na 20 centymetrów poziomą powierzchnią (krawędzią), na górze ogrodzenia.
Projekt powinien przewidywać, że fundament budynku będzie zagłębiony 50 centymetrów w ziemi. Na zewnątrz kurnika, zaleca się zaplanowanie wykonania betonowej opaski o szerokości co najmniej 20 centymetrów. Należy również przewidzieć wolny pas od roślinności (3-10 metrów) wokół fermowych budynków i granicę wolną od roślinności (3-10 metrów) wokół ogrodzenia całego kompleksu. Zalecany jest 3-metrowy, żwirowy teren wokół kurników. Często używa się w tym celu połamanych różnego rodzaju płytek ceramicznych, ponieważ mają one ostre krawędzie, a gryzonie nie lubią po takich się poruszać. Jeśli pasza jest workowana, należy przechowywać worki na paletach, a gdy w silosach, to sprawdzić i usunąć wszelkie zanieczyszczenia pod nimi i wokół nich. Także należy likwidować i zapobiegać stojącym i otwartym źródłom wody. Zaleca się natychmiast usuwać padłe ptaki i przechowywać je w pojemnikach, odpornych na działanie gryzoni oraz o ile to jest możliwe – codziennie je spalać. Podczas sprzątania kurnika, winno się likwidować dziury i szczeliny. Należy unikać gromadzenia się odpadów i wszelkich nieczystości na terenie fermy. Dotyczy to także zużytego sprzętu, starych gniazd, materiałów budowlanych i wszelkich innych nieużywanych już przedmiotów, które mogłyby służyć jako siedliska dla gryzoni.

Zwalczanie biologiczne gryzoni

Pułapki z przynętami i klejem mogą być używane, jednak należy je codziennie sprawdzać i uzupełniać w nich braki. Przemieszczające się gryzonie, lubią poruszać się blisko ścian, więc pułapki należy umieszczać przy ścianach i w podziemiach oraz w zaciemnionych miejscach.

Zwalczanie chemiczne gryzoni

Większość produktów działa jak antykoagulanty, wykorzystując truciznę w przynęcie. Zaletą jest to, że potrzeba trochę czasu, zanim trucizna stanie się aktywna i dla tego szczur albo mysz nie umiera natychmiast po jej spożyciu, co jest ważnym wskaźnikiem w zwalczaniu gryzoni. Celem stosowania antykoagulantów, jest zapobieganie przypadkom zatorowo-zakrzepowych przez hamowanie aktywności enzymów kaskady krzepnięcia, do których zalicza się antagonistów witaminy K, pośrednie i bezpośrednie inhibitory trombiny oraz inhibitory czynnika Xa. Czynnik Xa to enzym kaskady krzepnięcia krwi, który razem z czynnikiem Va, jonami wapnia, fosfolipidami płytkowymi oraz protrombiną tworzy protrombinazę. Należy też opracowywać i stosować w praktyce program nęcenia gryzoni, który pokazuje lokalizację, numery pudełek i położenie pułapek, dzięki czemu można dokładnie oszacować zużycie przynęty i zapisywać jej wykorzystanie przez szkodniki. W normalnych warunkach, pułapki z przynętami są rozmieszczone co 25 metrów wokół kurnika i powinny być sprawdzane kilka razy w tygodniu. W przypadku dużej populacji gryzoni na fermie należy umieszczać je co 5 metrów i zwiększać częstotliwość ich sprawdzania. Rodzaj pułapek z przynętami zależy od konstrukcji kurnika. Muszą być one także umieszczone na strychu i w pomieszczeniu paszowym.  Jak już wspomniano, szczury są bardzo sprytne i podejrzliwe, dlatego z pułapek z przynętami, należy usunąć pozostałości starej przynęty, zastępując ją świeżą i najlepiej zupełnie inną. Przynęty należy zmieniać co kilka miesięcy. Zastosowanie środków antykoncepcyjnych jest pewną nowością, jednak działają one bardzo skutecznie. Należy najpierw ustalić, gdzie przynęta jest przez gryzonie wyjadana, a następnie zastąpić ją w pułapkach – środkami antykoncepcyjnymi. Metody antykoncepcji mogą być naturalne, hormonalne i chemiczne. Zaletą tych ostatnich, jest łatwość ich użycia.  W okresie czyszczenia kurnika należy również stosować chemiczne zwalczanie szkodników.

Chrząszcze

Zwalczanie szkodników w produkcji drobiarskiej jest działaniem trudnym. Wynika to przede wszystkim z tego, iż owady mogą nabyć oporność na popularnie stosowane insektycydy – zwłaszcza jeśli te środki owadobójcze używane są nieprzerwanie, w dużej ilości lub w sposób niekontrolowany czy niezgodny z zaleceniami producenta. Przede wszystkim o owadach mówi się w kontekście toksycznego i szkodliwego wpływu na zdrowie ptaków oraz ludzi, ale także strat ekonomicznych ponoszonych przez producentów na skutek spadku produkcyjności ptaków i uszkodzeń konstrukcji budynku (Dzik i Mituniewicz 2021). Chrząszcze należą do owadów, z rzędu Coleoptera. Spotykane są w pomieszczeniach drobiarskich (Chapman,1985) lub magazynach pasz. Na przykład pleśniakowiec lśniący (Alphitobius diaperinus) zasiedla szpary w ścianach i podłogach kurnika, gdzie składa jaja, rozwijają się larwy i poczwarki. W pomieszczeniach na paszę występuje mączniak młynarek (Tenebrio molitor), którego larwy można także spotkać w okrywie piór kurcząt (Lonc i Okulewicz, 2005). Dorosły chrząszcz ma około 6 milimetrów długości, jest brązowo-czarny i owalny z sześcioma nogami i z twardym, chitynowym szkieletem. Preferuje on ciepłe, wilgotne warunki środowiskowe. Dorosły osobnik, w czasie życiowego cyklu (około 1 roku), może wyprodukować do 2000 jaj, które w optymalnych warunkach środowiskowych (wilgotność i temperatura), przekształcają się w larwy w ciągu 4-11 dni. Całkowita długość cyklu zależy od temperatury otoczenia: 26 dni w 31 st. C., wzrastając do 90 dni w 22 st. C.  W kurniku, larwy można znaleźć pod karmidłami, poidłami i zewnętrzną ścianą, a szczególnie pod liniami pasz. Chrząszcze bowiem żywią się rozsypaną paszą, obornikiem, martwymi ptakami i stłuczonymi jajami. Uszkadzają także elementy konstrukcyjne kurnika, poprzez żucie jej izolacji. Uszkodzenia te mogą być zwiększone przez ptaki szukające owadów. Dorosłe chrząszcze można spotkać poza kurnikiem oraz w śmieciach z kurnika. Mogą uciec na dach lub na ziemię. Chrząszcze znajdujące się w ściółce gromadzonej na zewnątrz kurnika, mogą latać i zakażać nowe budynki drobiarskie. Chrząszcze powodują szkody, zjadając paszę i niszcząc infrastrukturę kurnika, przenosząc wirusy, grzyby, bakterie i pasożyty w stadzie i między stadami drobiu. Do czynników chorobotwórczych przenoszonych przez te chrząszcze należą zarazki Salmonelli, kręgozmyku, Pasteurella, patogenne szczepy E. coli, a nawet wirus ptasiej białaczki. Wiadomo, że choroba Gumboro przenoszona jest między stadami przez chrząszcze, które zakażają stado poprzez kontakt powierzchniowy i bezpośrednie zjadanie tych owadów przez drób. Walka z chrząszczami jest utrudniona, ze względu na przebywanie przez nie w rozmaitych siedliskach. W zapobieganiu rozwojowi populacji chrząszczy zaleca się również stosowanie metody: mechanicznej, biologicznej i chemicznej.

Mechaniczne metody zwalczania chrząszczy

Ściółkę usuwa się po likwidacji stada, a jeśli ściółka wraz z chrząszczami zostanie pozostawiona na zewnątrz by wyschła, to chrząszcze mogą się z niej przedostać z powrotem do kurnika lub innych obiektów fermowych. Ściółkę należy przykryć lub ją oczyścić z chrząszczy i usunąć ją z fermy.
Należy upewnić się, że kurnik można dobrze odwodnić i że jest on odpowiednio wentylowany, aby zapobiec powstawaniu mokrej ściółki. W związku z tym należy na wstępie sprawdzić i naprawić wszelkie wycieki wody, której chrząszcze potrzebują do swego rozwoju i dlatego należy dążyć, by środowisko kurnika było suche. Należy naprawić wszelkie uszkodzenia w kurniku, które mogą być wykorzystane jako miejsca bytowania chrząszczy. Między kolejnymi cyklami odchowu, winny być co najmniej dwa tygodnie przestoju, by wyeliminować dla chrząszczy źródło pożywienia i wody oraz umożliwić w tym czasie, działanie środków przeciw robakom.

Biologiczne metody zwalczania chrząszczy

Kwas borowy można stosować w kurniku w formie granulatu, który uszkadza skórę larw, ale powinien być wykorzystywany tylko w przerwie między odchowem kolejnych stad, ponieważ może również zranić kurczęta. Opracowywane są produkty, które wykorzystują określone szczepy grzybów do zabijania larw i dorosłych chrząszczy.

Chemiczne metody zwalczania chrząszczy

Preparaty wyprodukowane na bazie karbarylu, blokują układ nerwowy, hamują działanie enzymu acetylocholinoesterazy. Karbaryl (metylokarbaminian 1-naftylu) jest organicznym związkiem chemicznym z grupy karbaminianów, stosowany głównie jako insektycyd, a enzym acetylocholinoesterazy odpowiada za rozluźnienie mięśni i narządów, po wcześniejszym skurczu, wywołanym przez acetylocholinę uwolnioną do synapsy tj. do miejsca, w którym neuryt łączy się z błoną komórkową drugiej komórki nerwowej lub komórki narządu wykonawczego (np. mięśnia lub gruczołu).
Preparaty wykonane na bazie pyretryny można bezpieczne stosować, gdy stado jest w kurniku. Te chemiczne środki powodują tymczasowy paraliż, ale chrząszcze wytwarzają enzymy odtruwające tę chemiczną substancję. Stosowanie pyretryny we współdziałaniu z innymi insektycydami, może okazać się bardziej skuteczne. Dostępne są również substancje regulujące wzrost owadów, które zapobiegają tworzeniu się chityny, dzięki czemu larwy nie mogą przekształcić się w dorosłe chrząszcza.

Co więc stosować?

Jak się okazuje z wyżej przedstawionego przeglądu, sposobów zwalczania podstawowych szkodników w chowie drobiu jest sporo. Wystarczy wybrać jedną z metod i konsekwentnie ją realizować – by uzyskać pożądane efekty. Wymaga to niestety dużo pracy, cierpliwości oraz systematyczności.