mgr inż. Joanna Żebrowska, dr hab. Dorota Witkowska (1)
(1) Koło Naukowe Pasjonatów Higieny i Dobrostanu Zwierząt, Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska,
Wydział Bioinżynierii Zwierząt, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn

Stosowanie antybiotyków jest jednym z wielu ważnych narzędzi w leczeniu chorób ludzi i zwierząt. W ciągu ostatniej dekady sposoby ich wykorzystania w produkcji drobiarskiej uległy zmianie, głównie z powodu obaw o potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Biorąc pod uwagę, że niektóre antybiotyki są i prawdopodobnie będą nadal wykorzystywane w produkcji drobiarskiej, potrzebne są metody oszacowania ryzyka związanego z ich zastosowaniem oraz ich faktycznego wpływu na zdrowie publiczne.

Wysokie stężenie antybiotyków w mięsie może powodować negatywne skutki dla konsumentów, takie jak: reakcje alergiczne, przenoszenie pozostałości antybiotyków do organizmu człowieka, niższa jakość mięsa, nadwrażliwość, ryzyko działania rakotwórczego oraz narastająca antybiotykooporność. Pomimo że obróbka cieplna może zmniejszyć stężenie niektórych antybiotyków, takich jak: sulfonamidy, tetracykliny oraz fluorochinolony, to zabieg ten nie gwarantuje całkowitej eliminacji lub degradacji ich pozostałości w mięsie drobiowym (Muaz i in. 2018).
W ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci nie pojawiły się żadne nowe typy leków przeciwbakteryjnych, z kolei wszystkie znane antybiotyki coraz bardziej tracą swoją aktywność przeciwko patogennym mikroorganizmom (Agyare i in. 2018). Szczególne zagrożenie stanowią wielooporne drobnoustroje MDR (z ang. Multiple Drug Resistance), w tym pałeczki Escherichia coli, Shigella spp. czy Salmonella spp. Te zoonotyczne bakterie mogą być dość powszechne na fermach drobiu, a choroby wywoływane przez szczepy MDR są zwykle trudniejsze w leczeniu niż te, których przyczyną są bakterie oporne tylko na jeden antybiotyk.
Na rynku istnieje stosunkowo niewielka gama antybiotyków do stosowania u zwierząt gospodarskich i drobiu oraz w medycynie ludzkiej, które są obecnie zatwierdzone przez Agencję ds. Żywności i Leków (FDA – z ang. Food and Drug Administration).

Jak podaje wyżej wymieniona instytucja antybiotyki lub środki przeciwdrobnoustrojowe można rozpatrywać w dwóch kategoriach:

  1. Chemioterapeutyki ważne z medycznego punktu widzenia lub te, które są stosowane w medycynie ludzkiej (m.in. tetracykliny, makrolidy, aminoglikozydy, cefalosporyny, fluorochinolony, sulfonoamidy oraz linkozamidy).
  2. Chemioterapeutyki nieistotne z medycznego punktu widzenia – czyli te, które nie są stosowane w medycynie ludzkiej (m.in. polipeptydy oraz jonofory).

Wybierając antybiotyk, należy kierować się jego przewidywaną skutecznością kliniczną oraz niską toksycznością. Podawanie antybiotyków w celu leczenia chorób zwierząt jest uregulowane prawnie w ustawie Prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 roku (Dz. U. 2001, nr 126, poz. 1381, z późniejszymi zmianami), która mówi, że wydawane na receptę lekarza weterynarii produkty lecznicze weterynaryjne w tym antybiotyki podawane są zwierzętom w celu ratowania ich życia lub zdrowia, a w szczególności ograniczenia cierpienia zwierząt. Ważnym aspektem bezpieczeństwa produktów pochodzenia zwierzęcego jest zachowanie karencji przez hodowców, od ostatniego dnia podania leku do momentu rozpoczęcia pozyskiwania produktów spożywczych pochodzenia zwierzęcego, takich jak: mleko, mięso, jaja lub miód. Takie działanie pozwala na uniknięcie obecności antybiotyków w produktach w ilości przekraczającej ich Maksymalne Limity Pozostałości (MLP).
Dobór odpowiedniego antybiotyku jest bardzo ważny i niestety nie można sformułować uniwersalnej reguły wyboru leków dla wszystkich przypadków zakażeń na fermach drobiu. Przed rozpoczęciem antybiotykoterapii zaleca się pobranie materiału do badań mikrobiologicznych w celu określeniu wrażliwość bakterii na dany antybiotyk, ponieważ nieukierunkowana antybiotykoterapia zmniejsza prawdopodobieństwo wyleczenia choroby zakaźnej, sprzyja selekcji opornych drobnoustrojów oraz zwiększa koszty leczenia. Należy również pamiętać, że antybiotyk, oprócz eliminowania patogenów, niszczy również bakterie, stanowiące naturalną florę mikrobiologiczną, a w infekcjach wirusowych leczenie antybiotykami nie ma sensu, ponieważ nie wykazują działania przeciwirusowego.
Z raportu ESVAC (z ang. European Surveillance of Veterinary Antimicrobial Consumption), dotyczącego sprzedaży weterynaryjnych środków przeciwdrobnoustrojowych (w tym antybiotyków) dla zwierząt, z których lub od których pozyskuje się żywność, wynika, że w 2017 roku całkowita sprzedaż środków w UE wynosiła 6634,4 ton, w tym w Polsce 749,6 ton. Największą sprzedaż odnotowano w Hiszpanii (1769,5 ton). Z kolei według danych Najwyższej Izby kontroli NIK (2018) skala stosowania antybiotyków na fermach drobiu skontrolowanych przez Powiatowy Inspektorat Weterynarii w latach 2015-2016 wynosiła dla kurcząt – 82% oraz indyków – 88%.
Obawy o wzrost antybiotykoodporności oraz potencjalne zagrożenie dla zdrowia konsumentów wynikającego z obecności pozostałości antybiotyków w żywności doprowadziły do zakazu stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu w Unii Europejskiej od 2006 roku. Wówczas zaczęły się poszukiwania nowych, alternatywnych metod profilaktyki zakażeń bakteryjnych u drobiu. Duże nadzieje pokładane są w zastosowaniu m.in.: probiotyków, prebiotyków, ziół, olejków eterycznych oraz kwasów organicznych i nieorganicznych jako dodatków do pasz lub wody.
Ponadto, zastosowanie antybiotyków w produkcji drobiu spowodowało powstanie niszowego rynku, na który składają się produkty opatrzone znakiem ,,bez antybiotyków’’ (Diaz-Sanchez i in. 2015). Z drugiej strony produkcja drobiarska bez stosowania antybiotyków (ABF – z ang. Antibiotic-Free) jest mniej wydajna niż produkcja tradycyjna z ich zastosowaniem. Wiąże się to z wyższym zużyciem paszy, wody, produkcją odpadów zwierzęcych, mniejszym średnim dziennym przyrostem masy ciała, mniejszym współczynnikiem konwersji paszy, większą śmiertelnością, a średni koszt produkcji ABF jest o 20% wyższy niż w przypadku produkcji z zastosowaniem antybiotyków.
Na świecie przeprowadzono wiele badań naukowych nad czasem występowania pozostałości antybiotyków w mięsie drobiowym. Wijayanti oraz Rosetyadewi (2011), badając pozostałości doksycykliny w mięsie kurcząt brojlerów podawanej w paszy (1 g doksycykliny na 10 kg paszy) i wodzie (1 g doksycykliny na 10 l wody pitnej), stwierdzili najwyższy poziom pozostałości antybiotyku w pierwszym tygodniu, w grupie otrzymującej doksycyklinę w wodzie do picia (0,96 ±0,15 µg/g), podczas gdy najniższy poziom wykazali w szóstym tygodniu w grupie, której podano doksycyklinę do paszy (0,10 ±0,01 µg/g). Podobne badania nad pozostałościami doksycykliny w mięsie drobiowym przeprowadzili Crivineanu i in. (2007). Po sześciu dniach od podania (200 g/1000 litrów wody pitnej) poziom pozostałości doksycykliny był poniżej maksymalnych dopuszczalnych limitów w mięśniu drobiowym (100 µg/kg), a w niektórych przypadkach stwierdzono całkowity brak antybiotyku w surowcu.
Z kolei w badaniach Elbayoumi i in. (2018) przeprowadzonych w Egipcie, średnia wartość pozostałości doksycykliny w mięsie brojlerów wynosiła 8,39 ±0,14 µg/kg oraz 37,52 ±0,41 µg/kg dla oksytetracykliny. Ponadto badania nad pozostałościami antybiotyków tetracyklinowych w próbkach mięsa drobiu, pobranych z różnych ferm kurcząt brojlerów oraz indyków rzeźnych na terenie Maroko, zostały przeprowadzone przez Chaiba i in. (2017). Stężenia tetracykliny w tych próbkach nie przekroczyły maksymalnych limitów pozostałości wynoszących 100 µg/kg. Stężenia antybiotyków w badanych próbkach były różne i wahały się od 37 do 74 µg/kg. Według Elbayoumi i in. (2018) tetracykliny, w tym oksytetracyklina, tetracyklina, chlorotetracyklina oraz doksycyklina, należą do najpowszechniej stosowanych antybiotyków w produkcji zwierzęcej.
Fluorochinolony (cyprofloksacyna, enrofloksacyna, danofloksacyna, sarafloksacyna) są środkami przeciwdrobnoustrojowymi, które wykazują szerokie spektrum działania, w tym aktywność przeciwko Pseudomonas spp. (Patel i in. 2018). Pena i in. (2010) oznaczając pozostałości fluorochinolonów w próbkach mięsa drobiowego, zakupionego na rynkach lokalnych w Portugalii stwierdzili 37,6 – 84,1 µg/kg oraz 20,9 – 114,2 µg/kg enrofloksacyny odpowiednio w mięśniach indyka oraz kurczaka. Z kolei poziom zanieczyszczenia norfloksacyną wynosił 36,5 – 80,6 µg/kg w próbkach z indyka oraz 22,1 – 81,2µg/kg w próbkach z kurczaka, a częstotliwość zanieczyszczenia fluorochinolonami wynosiła 37,8% (indyki) i 44,2% (kurczęta). Badania przeprowadzone przez Jammoul i in. (2019) w celu ustalenia pozostałości antybiotyków w próbkach mięsa kurcząt brojlerów zebranych z gospodarstw położonych w różnych regionach Libanu, wykazały, że pozostałości cyprofloksacyny (chinolony) w mięsie kurcząt brojlerów występowały najczęściej (w 32,5%), następnie amoksycyliny (β-laktamy) (22,5%) oraz tetracykliny (17,5%). Ponadto, poziom sarafloksacyny, amoksycyliny oraz penicyliny G był powyżej zalecanego maksymalnego limitu pozostałości substancji farmakologicznie czynnych w poddanych badaniom przez powyższych autorów próbkach mięsa drobiowego.
Na podstawie przedstawionych wyników można wywnioskować, że pozostałości antybiotyków w mięsie drobiowym się zdarzają, a w krajach gdzie nie obowiązują regulacje unijne, nie są rzadkością, stąd badania monitoringowe w tym zakresie są bardzo istotne w celu zagwarantowania bezpieczeństwa żywności.
W naszym kraju zawartość substancji przeciwdrobnoustrojowych w surowcach i produktach pochodzenia zwierzęcego badana jest przez Inspekcję Weterynaryjną, m. in. na podstawie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 czerwca 2017 roku w sprawie monitorowania substancji niedozwolonych, pozostałości chemicznych, biologicznych, produktów leczniczych i skażeń promieniotwórczych u zwierząt i w produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz.U. 2017 poz. 1246) w oparciu o „Krajowy program badań kontrolnych obecności substancji niedozwolonych oraz pozostałości chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych u zwierząt i w żywności pochodzenia zwierzęcego”.

Tabela 1. Substancje farmakologicznie czynne i ich klasyfikacja w odniesieniu do maksymalnych limitów pozostałości (MLP) w mięśniach drobiu (Rozporządzeniu Komisji (UE) 37/2010 z 22 grudnia 2009)

Program ten ma na celu:

  • wykrywanie przypadków stosowania substancji niedozwolonych lub stosowania substancji dozwolonych niezgodnie z przepisami Unii Europejskiej i przepisami o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt,
  • wykrywanie przekroczenia dopuszczalnych poziomów pozostałości produktów leczniczych oraz zanieczyszczeń chemicznych i innych zanieczyszczeń określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia,
  • kontrolowanie w produktach pochodzenia zwierzęcego maksymalnych limitów pozostałości,
  • badanie i wykrywanie przyczyn powstawania i występowania pozostałości w artykułach spożywczych pochodzenia zwierzęcego w celu ochrony zdrowia publicznego.

Program opracowywany jest co roku, a prowadzone badania kontrolne produktów leczniczych pozwalają ocenić naszą żywność jako bezpieczną dla konsumenta, co gwarantuje Polsce dostęp do światowych rynków żywności. Jak podają Różańska i in. (2014) w Polsce, zgodnie z Ustawą o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. 2004 Nr 69 poz. 625, z późniejszymi zmianami), wszystkie testy używane do wykrywania pozostałości substancji przeciwbakteryjnych powinny znaleźć się w wykazie wyrobów do diagnostyki in vitro, prowadzonym przez Głównego Lekarza Weterynarii.
Aby uniknąć narażenia konsumentów na ryzyko związane ze spożywaniem produktów z pozostałościami antybiotyków, ich maksymalne limity w środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego zostały ustalone przez Komisję Europejską i wymienione
w rozporządzeniu Komisji (UE) 37/2010 z 22 grudnia 2009 roku
w sprawie substancji farmakologicznie czynnych i ich klasyfikacji w odniesieniu do maksymalnych limitów pozostałości w środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego. W tabeli 1 przedstawiono maksymalne limity pozostałości wybranych substancji
farmakologicznie czynnych w mięśniach drobiu.
Obecność pozostałości antybiotyków w mięsie drobiowym oraz ich przekraczające maksymalne dopuszczalne limity w produktach mięsnych pochodzących z niektórych krajów stanowi wciąż poważny problem. Dlatego też monitorowanie ich pozostałości, jak również kontrola obecności patogenów w żywności pochodzenia zwierzęcego przeznaczonej do spożycia przez ludzi, doskonalenie metod badawczych i programów kontroli są ważnymi działaniami, których nadrzędnym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa żywności.

Literatura:

1. Agyare C., Boamah V.E., Zumbi C.N., Osei F.B. (2018). Antibiotic use in poultry production and its effects on bacterial resistance. In Antimicrobial Resistance
– A Global Threat. Intech Open, 33-51.
2. Chaiba A., Filali F.R., Chebaibi A. (2017). Investigation of Antibiotic Residues in Poultry Products in Meknes–Morocco. Journal of Advances in Microbiology, 1-8.
3. Crivineanu M., Trifan V., Paraschiv G., Rotaru A. (2007). The depletion of doxycycline residues in poultry meat. Bulletin of University of Agricultural Sciences and Veterinary Medicine Cluj-Napoca. Veterinary Medicine, 64(1-2).
4. Diaz-Sanchez S., Moscoso S., Solis de los Santos F., Andino A., Hanning I. (2015). Antibiotic use in poultry: a driving force for organic poultry production. Food Protection Trends, 35: 440-7.
5. Elbayoumi Z.H., Yuosief A.M., El-Bagory A.R. (2018). Assessment of Doxycycline and Oxytetracycline Residues in Broiler Meat. Alexandria Journal for Veterinary Sciences, 57(1): 23-29.
6. Jammoul A., El Darra N. (2019). Evaluation of antibiotics residues in chicken meat samples in Lebanon. Antibiotics, 8(2): 69.
7. Muaz K., Riaz M., Akhtar S., Park S., Ismail A. (2018). Antibiotic residues in chicken meat: global prevalence, threats, and decontamination strategies: a review. Journal of Food Protection, 81(4): 619-627.
8. Patel T., Marmulak T., Gehring R., Pitesky M., Clapham M.O., Tell L.A. (2018). Drug residues in poultry meat: A literature review of commonly used veterinary antibacterials and anthelmintics used in poultry. Journal of Veterinary Pharmacology and Therapeutics, 41(6): 761-789.
9. Pena A., Silva L.J.G., Pereira A., Meisel L., Lino C.M. (2010). Determination of fluoroquinolone residues in poultry muscle in Portugal. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 397(6): 2615-2621.
10. Raport NIK z 8 marca 2018, https://www.nik.gov.pl/plik/id,16219,vp,18743.pdf.
11. Raport ESVAC 2017, https://www.ema.europa.eu/en/veterinary-regulatory/overview/ antimicrobial-resistance/european-surveillance-veterinary-antimicrobial-consumption-esvac.
12. Różanska H., Skrzypiec E., Osek J. (2014). Pozostałości antybiotyków w żywności – ciągle aktualny problem. Życie Weterynaryjne, 89(01): 66-68.
13. Wijayanti A.D., Rosetyadewi A.W. (2011). The Comparison of Doxycycline Residue in the Meat of Broiler Chickens Administered in Feed and Water. Media Peternakan, 34(3): 175.